Әрі ұлт әдебиетінде қолтаңбасы қалған көркем сөз шеберлерінің көбін өз көзімізбен көргеніміз жоқ. Сол үшін де шығар, біздің замандастар әдебиет әлемінен алшақ жүреді. Содан соң, әрине қоғамда «жастар кітап оқымайды» деген стереотип қалыптасып та үлгерді. Жалпы алғанда, бұл стереотиптің астарында ақиқат жатыр, бірақ әдебиетті сүйетін, кітапты серік еткен замандастарымыз жоқ емес. Олар аға буын жазушылардың көзін көрмесе де, маржан сөзін оқып, тұтас жан сарайына үңіле алады. Ал бүгінде бізді әдебиет әлеміне жетелеп әкелген сондай аға буын жазушыларымыздың бірінің мерейтойы өтіп жатыр. Көзі тірі болса, дәл өз басымды көркем әдебиетке қызықтырған, тылсым әлемге енгізіп жіберген жазушы Мархабат Байғұт 80 жасқа толар еді.
Бәлкім, атамдай болған тұлғаның еңбегін бағалау мен үшін қиын шығар, бірақ Мархабат Байғұттың әр шығармасында бір мән, бір айтар ой, қоғамда біз байқап қалатын құбылыс бар екенін аңғарамын. Оның жазғандары жай ғана әңгіме емес – тұтас әлем, әр кейіпкері тірідей, әр сөйлемі өз алдына тыныс алатындай. Ол өмірдің үнсіздігін еститін қабілетке ие. Сонысымен жүректі пенденің ішкі жанайқайын қағазға түсіре біледі. Ол – сөзбен сурет салатын суретші. Мархабат ағаны әдебиетке қаламмен емес, жүрекпен келген жазушы деп ұғамын. Бұл сөзіме жазушының «Сырбұлақ», «Қорғансыз жүрек», «Дауыстың түсі», «Аңсар», «Күнгей көңіл», «Нәуірзек» және т.б. кез келген еңбегі дәлел болмақ. Мұндай жүректі қозғаған шығармаларын оқып, көңілге тоқып отырып, өкінесіз. Өкініштің себебі – «Шіркін, ағамызбен өмірде тым болмағанда бір рет болсын кездескенімде ғой!» деген ойдан шығады. Неге олай? Бәрін айт та, бірін айт, Мархабат Байғұттың «Қозапаясын» айт! Міне, дәл осы шығарманы оқығаннан кейінгі менің өкінішім осы болған еді.
Қазақстанның оңтүстік өңірлерінің, дәлірек Түркістан облысының көптеген аймағының тұрғындары мақта егумен айналысатынын бәріміз білеміз. Мұны неге айтты десеңіз, бірі білсе, бірі білмес, қозапая – мақта жинағаннан кейін қалатын сабағы. Шығарманың өзінде: «…қозапая да — мақтаның сабағы. Қоза дегеніміз – мақта. Синоним секілді ғой. Ақ ұлпасы теріліп алынып, қаудыр-қаудыр қауашағын жарым-жартылай жел ұшырып түсіріп, қалғандары қоңырау қағып тұрар» деп түсіндірген. Себебі бұл сөзді барлық адам бірдей естіп, біле бермейді. Тіпті, алғашында күрішті өңірінде өскен маған да таңсық болды. Шығарма өзін оқыттырмай-ақ, тақырыбымен оқырманды қызықтырып қойғаны-ай! Жазушының тағы бір ерекшелігі – шығарманың басты кейіпкерінің өзгеруі. Бұлай дегенім қаншалықты орынды, білмеймін, бірақ әуелгіде шығарма Есқара жайында деп ойлайсың. Бірақ оқи отыра мұнда басты кейіпкер Есқара емес, әкесі Ерсәлім екенін байқайсың. Шынымды айтсам, басында жай қарапайым оқиға деп ойладым, бірақ соңына дейін оқыдым. Неге, білесіз бе? Себебі Мархабат ағаның қаламының құдіреті сондай, сөзден кәусар бұлақ ағызғандай ерекше.
Мұндай шеберлікпен жазылған туындының соңына жетуге асық болдым, оқи отыра шеберлігіне ғашық болдым. Менің пайымдауымша, мұндағы негізгі мақсат – адамгершілік тақырыбы. Ақыр соңында арбакеш Ерсәлімнің үйілген қозапая үстінде «ғарышқа ұшамын» деп өзін түгел өртеп жібергені тегін емес. Өмірдің сан қилы сынағы, торабы көп, тарам-тарам. Бірде көл, бірде шөл, бірде тәтті, бірде ащы болатын кезеңі. Бұл жол Қарақас-Арқас каналы жанындағы Ешкілі ауылының арбакеші Ерсәлімді де бейжай қалдырмады. Күйбең тіршілікті үйтіп-бүйтіп тындырып жүрсе жақсы ғой, оған қоса екіжүзді жұрты бар Ерсәлімді артық күш құтқара алмас еді. Керек кезде «Ереке» , ал басқа уақытта «ешкімге» айналған өзінен де жалыққандай. Бәлкім, несие алып, күн көрермін деген жеңіл ойы да ұзаққа бармады. Өз уақытында Ерсәлімнің апасы сол ауылдың әкімінің отбасына, нақты ата-анасына қажет кезде көмек қолын созғаны, бәрі-бәрі жас Ерсәлімнің көз алдында әлі күнге жаттанды. Бірақ осындай үлкен көмекті бір уақытта ұмыта салуға да болады екен. Оны сол үйдің «баяғы баласы» дәлелдеп берген еді. Күйінудің көкесі сонда болар.
Шынымен-ақ, осындай айналасы адам емес, жантаққа толы өмірден, арбакеш тек «ғарышқа ұшып» құтылды. «Құтылды» деуіміз бәрі шешілді деген сөз емес, әрине. «Тірі қалсаң, тесіп шығарыңа сенем…» деп үміт артқан Есқарасының біреуге жалданып күнін көріп жүргенінен, қара жердің қойнында жатқан әкесі бейхабар. Бұл шығарма арқылы автор адамгершілік қасиет, өмірдің сан соқпағы, әке сенімі сынды тақырыпты көтерген. Оқу барысында жазушының басқалардан ерекшеленетін тұсы – эмоционалды қасиеті. Яғни, оқырманға барлығын көз алдына елестетуге әрі шынайы сезінуіне мүмкіндік жасайды. Оны шығармадағы «Мақта термейсің бе дейді мені қорлап. Қолме-е-е-ен... Еңке-е-е-й-і-іп...» деген тұста байқаймыз. Одан қалса, жазушы тек әңгімелетіп отыра бермей, қоғам мен ел шындығын да шығарманың бір бүйіріне кірістіріп қояды. Мысалы, Ерсәлімнің «Несие алу дегеніңіз қазақтың өз жерінен ғарышқа ұшуы мәселесін Мәскеу арқылы шешпектен титімдей де жеңіл шаруа болмай шықты» деп айтқан сөзінен бір емес, екі бірдей мәселені көтергені бірден көзге ұрады. Оны талқылап, айтпаса да айдан анық көрініп тұр. Міне, нағыз жазушыға тән қасиет! Нағыз халқының, жұртының адамы екені осындайда білінері сөзсіз. Қазақтың сөз өнерін алты қанатты ақ орда десек, сол ордада Мархабат аға қалдырған алтын сандық бар деп білемін. Ішін ашып, мұрасын оқи қалсаң жан дүниең өзгеше күйге бөленетіндей көрінеді маған.
Ағамыздың қаламының құдіретін сонда сезінерсіз! Мұны тек мен айтып отырғаным жоқ. Қазақтың біртуар жазушысы, қоғам қайраткері, баспасөздің баһадүрі атанған Шерхан Мұртаза «…Бұл жазушыда жаратушы өзі бұйыртқан уыз тіл бар» деген еді. Ал шығармасын әр оқығанда әрқалай түсінетін, нағыз шытырманның құрсауында байлап ұстар жазушы Дулат Исабеков «Мархабат Байғұт — әдебиетте өз жолын, өз қолтаңбасын, өз стилін тапқан жазушы» деп баға берді емес пе?! Міне, сөз зергерлері осылай десе, демек Мархабаттай тұлғаның заманында өмір сүрген біз бақыттымыз! Сондықтан да, осындай әдебиетте өзін емес, шындықты сөйлеткен, халқының жан дүниесін әр шығармасына өре білген тұлғаның еңбегін оқу ғанибет. Оған жұмсаған уақытың – өміріңдегі алтын кезеңнің бірі.
Мархабат Байғұттай қарымды қаламгер шығармашылығына, әдебиет әлеміне қанша тоқталсақ та аз. Себебі Мархабат Байғұт – әдебиет әлемінде сөздің шырағын жаққан жандардың бірі. Қаламына көк сия емес, халқының үнін құйып алғандай. Өз заманына ғана арнап емес, өскелең ұрпаққа да бағыт-бағдар беріп, шығарма-
шылығына адами қасиетті сіңірді. Олар мәңгіге біздің жанымызда әрі жадымызда. Сөзімді шығармадағы Ерсәлімнің мына сөзімен аяқтағым келеді:
«Ақша деген немене, тапқан құлға,
Ақ теңгесін кім берер қара пұлға.
Қолдан келсе, еліңе еңбек сіңір,
Бұл өмірге болмайсың сен де тұлға!».
Әрине, ойлана қарасақ, бұл тек Ерсәлімнің емес, Мархабат ағаның тікелей үндеуі. Ағамыздың шығармашылығынан да мысалдар келтірдік. Мұндай астарлы ойдың, қоғамға тастаған үндеудің қаншасы сол бір алтын сандықтың ішінде жатқанын түсінген боларсыз. Ал сандықты ашуға не кедергі?! Жауап айту – сіздің еншіңіз, мендік міндет – ой тастау. «Кітап оқымайтын ұрпақтың» ойы ғой бұл.
Ерсұлтан АЛПЫСБАЙ, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың 2-курс студенті