Жазу жолының жолаушысы
«Әдекең өте салмақты кісі, қыздың бәріне қарындасындай қарайтын еді» деді әңгіме басында Дариға апай. Содан екеуінің таныстығы туралы сыр шертті. Жамбылда басталған таныстық махаббаттың аласапыран алауынсыз-ақ жүректің терең үндестігімен жарасқан қос тағдыр бір шаңырақтың астында тоғысты.
«1967 жылы С. Асфендияров атындағы Алматы мемлекеттік медицина институтының емдеу факультетіне құжат тапсырдым. Конкурстан өтуге балым жетпей қалып, анамның рұқсатымен Жамбыл технологиялық институтында оқитын әпкеммен қазіргі Тараз қаласына келдік. Бұл жерде Жамбыл мемлекеттік педагогикалық институты физика-математика факультеті деканының хатшысы болып жүріп, осы факультетке оқуға түстім. Сол жылы жазда әскерден келген бір топ жігіт практикадан өту үшін жатақханадан орын алыпты. Бір күні сабаққа бара жатсам, ұзын шашымнан бір жігіт тартып қалып еді, қасында отырған жігіт байыпты үнмен ескерту жасады. Кейін білсем, шашымды тартқан жігіт Әбіш, қасындағысы Әдекең екен», – деді Дариға апай алғашқы кездескен сәтін еске алып.
Сол күнгі кездейсоқ кездесу кейін тұрақты жүздесулерге ұласыпты. Кейіпкеріміз Алматыдан келген студенттермен жақын араласып, туған күндерін үнемі бірге қарсы алған жылы сәттерді еске алды. Ондай жерде де Әділ ағамен сыпайы ғана амандасып, жағдай сұрасқан. Практика уақыты бітіп, Алматыға қайтқан Әділ ағадан жиі хат алып тұратынын, Талдықорғанға Алматы арқылы өткенде өзі күтіп алып, шығарып салатынын ерекше сезіммен жеткізді.
«Бірақ бір күні «Дариға, көкем мен тәтем үйіңе барып, саған құда түсейін деп жатыр» деп қалды. Мен оған қарсы болмадым, әкем де таңдауымды құптады. 1969 жылы 1 мамырда шаңырақ көтердік. Жамбылдың Ақжар ауылында тұратын Әдекеңнің Сатыбалды деген ағасы бізге той жасап берді. Әдекең ол кезде «Социалистік Қазақстан» газетінде жұмыс істеп жүрген болатын», – деді Дариға апай.
Алматы қаласында 30 жылға жуық тұрып, «Егемен Қазақстан» газеті Астанаға көшкенде ардагер журналист Әділ Дүйсенбек те бірге келеді. Ол кезде жары Дариға апай Алматыдағы С. Асфендияров атындағы медицина университетінде басшылық қызметте болғандықтан, Алматыда қалуға тура келеді. Бұл сәтті Дариға апай былай айтып берді:
«Мырзатай Жолдасбеков ағамыз Еуразия университетіне ректор болып тағайындалыпты. Өзі Әдекеңе де сабақ берген екен. Мерейтойдың бірінде Мырзатай аға Әдекеңді көріп: «Неге жалғыз жүрсің? Келіншегің қайда?» деп сұрап, мені Астанаға шақыртты. Өйткені өзі басқарып отырған университетте де кадр бөлімін басқаратын маман керек болып тұрған кез екен. Келдім. Бірден жұмысқа қабылдап алды», – деді.
Журналистикадағы алғашқы қызметін «Социалистік Қазақстан» газетінен бастаған Әділ Дүйсенбек еңбегін дәл осы басылыммен аяқтады. Дариға апай жолдасының Талдықорғандағы газеттің, «Еңбек туы» сияқты тағы бірнеше басылымның редакторы болуға шақырылғанын атап өтті. Алайда қара шаңырақ саналған басылымнан бас тартпаған екен.
«Өмірінің соңына дейін қаламын тастамай, жазу жазды, күнделікті газеттерді қалт жібермей оқыды. Қолжазбалары көп. Көбі – Жазирада. Жарты кітабын Жазираға өзі берген. Одан кейін Әдекеңе ас бердік қой. Сонда ол туралы фильм түсірілді. Фильмде Көпен Әмірбек, Дулат Исабеков, тағы бірқатар жазушы сөйледі. Сонда марқұм Көпен ағай бүй дейді: «Әдекеңмен кездескенде бір мешітке кіргендей болушы едік қой. Біреуге қалжыңдап, біреуді өсек қылып, біреуді балағаттағанын естігеніміз жоқ», – деп толқыды апай.
50 жыл бір шаңырақ астында бақытты ғұмыр кешкен жандар бірін-бірі айтпай түсінетін, көзден көріп ұғынатын. Дариға Дүйсенбекованың әр сөзі осындай жылы естелікке толы болды. «2017 жылға дейін ұлымыз Айдар барда ештеңені ойламай, алаңсыз бақытты күндерді өткізіппіз. Ұлымыздың қазасы төбемізден жай түскендей болып, есеңгіретіп қойды. Әдекемнің мейірімге, ізгілікке толы жүрегі перзент қайғысына шыдай алмады. Өмірімнің ғажап сәттерімен бір секунд болса да қайта қауышуға мүмкіндік болса, «Әдекем, өзің барда патшайымдай өмір сүріппін. Соны енді сезіп жүрмін!» дер едім», – деп көзіне еріксіз жас алды.
Қаламдас еді, қанаттас еді
Әділ Дүйсенбек пен Дулат Исабековтің әлемі бірге еді. Екеуі шығармашылық әлеміндегі жазу жолында тізе қосқан әріптес қана емес, өмірде де жақын дос, серік болды. Ол туралы Дариға апай таңды-таңға ұрып айтуға бар. Әділ ағаның қыздары Елігай мен Жазираның есімін Дулат Исабеков, ал оның егіз қыздарының есімін Айман-Шолпан деп Әділ Дүйсенбек қойған. Екеуінің қа-
лың достығы 61 жылдың ішінде қайнап жатыр. Жазу өнерінің қос тарланы 1961 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түскен. Дариға апай оқуға түскен алғашқы жылы екеуі де әскер қатарына алынып, бірінші Дулат Исабеков, кейін Әділ Дүйсенбек кеткенін сөз қылды.
«Екеуі екі бөлек жерде қызмет етті. Әдекең Әзербайжанда үш жыл десантшы болған. Екеуі де келіп оқуын жалғастырды, филология факультетін тәмамдаған. Әдекең соңғы курста оқып жүргенде марқұм Балғабек Қыдырбекұлы «Егемен Қазақстан» газетіне жұмысқа шақырып, студент кезінен жұмыс істеуіне ықпал етті. Ол жерде 40 жылдай еңбек етті. Дулат ағамен отбасылық қарым-қатынасымыз да жақын болды. Оның жары марқұм Нұрғайша – менің жақын әпкем. Ал Дулат аға жездем, бірақ біз жолдас ретінде араластық. Бірақ Тараздағы тойымызға келе алмады. Әдекең, Дулат аға, Төлен Әбдік, Бексұлтан Нұржеке жақын достар еді, жиі бір-бірінің үйінде бас қосып отыратын.
Дулат Исабековтің бір жазғаны бар еді: «Арамыз алыстады, көңіліміз алыстаған жоқ, сен суық жаққа кеттің, көңіліміз суыған жоқ, оңтүстік астана мен солтүстік астананың арасы мың шақырымнан астам, жүрегіміз адасқан жоқ. Астанаға келген сайын сағынышымызды саябырсытып, құшақтасып жатқанымыз. Бірге отырғанда не туралы сөйлесуші едік? Әрине, жастық шақ, студенттік кез, 1-курста мақта теруге апарған кездегі қызықты оқиғалар, жыл сайын астық жинауға тың облысына апарған кездегі бастан кешкен қызықтарымыз...
«Құдай ажыратпаса, адам ажыратпас дос» деген рас болса, біз дәл солай өмір сүріп, екеумізді Құдай ажыратқанша, арамыздан қыл өтпеді» деп. Сол айтқанындай, екеуі де бір-бірінен ажырамай, өмірінің соңына дейін қасында болды» дейді Дариға апай.
Сол достық Әділдей досы өмірден кеткеннен кейін де ажыраған жоқ. Досының отбасына келіп, үнемі балаларының халін біліп, қуанышын бөлісіп жүрді.
«Нұрғайша апай кеткеннен кейін Дулат ағаның жағдайы жақсы болмады. Өмірінің соңында қызы Шолпан қарады. Ол кісі үнемі: «Роман жазайын, эссе жазайын, менің бірінші оқырманым – Нұрғайша еді» деп айтып отыратын. Ол рас, одан кейін қыздары да «Анамыз кеткеннен кейін әкеміз жетімсіреп қалды» деп айтып жүрді. Дулат аға бәйбішесінің көзі тірісінде «Бір романым бар, соны бітіре алмай жатырмын. Көзім дұрыс көрмейді» деп жатты. Сол романын аяқтай алмаған секілді. Екеуі үнемі кездескенде өткен қызықтарын айтып, жалықпайтын. Сағынысып көрісетін еді. Арамыздан екеуі де кетіп қалды» деп күрсінді Дариға апай.
«Шерағаңның шеруі»
«Мәскеуде өткен 28 партия сьезіне Әдекең Шерағаңмен бірге барған. Шераға келгеннен кейін «Социалистік Қазақстан» газетінің бас редакторы болды. Содан кейін бізге Достық (бұрынғы Ленин) көшесінің бойынан бір бөлме үй берді», – деді Дариға апай.
Кейіпкеріміз Дариға апай Шерағаңның қатал бастық болғанын айтады. Солай бола тұра, Әділ аға Шерағаңды ерекше құрмет тұтқан. Шерағаңда Әділ інісіне деген ықыласы бөлек-ті. Сол себепті де «Арқари» деп еркелетті. Шерхан Мұртаза іссапарда үнемі Әділ Дүйсенбекті өзімен алып жүрген. Осындай сыйластықтан Әділ ағаның қаламынан «Менің Шерағам» атты керемет шығарма туды.
«Әдекең бұл шығармасын жарыққа шығармас бұрын Шерағаңнан рұқсат сұраған-тұғын. Бірақ ол келіспеді. Десе де, Әдекең жазуын тоқтатқан жоқ, ақырында аяқталған еңбегін өзіне көрсетіп, рұқсатын алып барып, жарыққа шығарды. Арада біраз уақыт өтті. Біз Астанадамыз, о кісі Алматыда қызымен тұрып жатқанда қатты ауырды. Әділ қызына хабарласып, телефон арқылы Шерағаның халін сұрап отырды. Сонда Шерағаңның қызы: «Әділ аға, сіздің звандағаныңызды күтіп жатады. Сіздің дауысыңызды естісе, көзінен жас ағады» дейді екен. Өле-өлгенше Әдекең о кісінің қасында болды ғой», – деп тебіренді.
Екі алыптың тілі де, шығармасы да үнсіз үйлесім табады. «Шерағаңның шеруі» қалай туғанын сенатор Нұртөре Жүсіп былай жазады:
«Біз Әділ Дүйсенбек туралы сөз еткенде Шерхан Мұртаза есімін айналып өте алмаймыз. Шерағаң туралы айтқанда Әділ Дүйсенбекті аттап кете алмаймыз. Жазушы Әділ Дүйсенбектің «Шерағамның шеруі» роман-эссесі – Шерхан Мұртазаға тұрғызылған ескерткіш іспеттес... Әуелгіде бірі – басшы, бірі – қосшы болып, бір редакцияда қызмет еткен екеуі жұмыс бабымен Жамбыл облысына іссапарға барыпты. Жанындағы журналисінің қырағылығы, сезімталдығы, шыншылдығы мен адалдығы сүйсіндірсе керек, редактор келе-келе оны жанынан тастамайды. Кәсібі қалыптастырған дағды болса керек, әуелгіде Шерхан Мұртазаның аузынан шыққан тәмсіл сөздер мен қызықты жайттарды қойындәптерге түртіп ала жүрген көрінеді. «Шерағаңның шеруі» Әділ ағаның төлқұжаты секілді».
Бұл еңбекте шынайылық, құрмет, ұлтқа деген жанашырлықтың үні есіп тұрады. Өйткені Әділ аға – Шераға болмысына сырттай қарап қана қойған жоқ, оны ішкі әлемінен, жан тереңінен сезіне білді. Сондықтан ол бір тұлғаға арналған ескерткіш боп қаланды.
Жазушының өмір жолы – қаламға адалдықтың, азаматтықтың, сабыр мен сырға толы парасаттың айнасы. Ол – сөз өнерін елдің рухани жүгін арқалаған үлкен жауапкершілік деп білген, журналистиканы жанымен сүйген, азаматтық үнін жоғалтпаған қайраткер тұлға. Ардагер журналистің артына қалдырған мол мұрасы – тек қағаз бетінде емес, ел жадында, кейінгі ұрпақтың өнегелі үлгісінде мәңгі сақталары сөзсіз.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ