Балалар жаттығу жасап, денесін қыздыруға кірісті. Бапкер Петр күлімдеп, бірдеңені түсіндіріп жатыр. Алыста отырған соң естімедік. Бірақ емен-жарқын қарым-қатынасына қарап сүйсіндік. Содан кейін олар алаң шетімен жүгіре бастады. Көздері бал-бұл жанып, бір-бірін демеп келе жатқандай. Бірінші рет көрген адамға да команданың рухы сезілді, білем. Ата-аналардың көзқарасынан матч басталуын тағатсыздана күтіп отырғанын жазбай таныдық. Осы тұста жанымызға Uni football League жобасының координаторы Самал Төлегенқызы келді.
Шапағаты мол жоба
«Болашақ» корпаративтік қоры Uni football League жобасын 2023 жылдың қарашасында бастады. Бастапқыда қордың жыл сайынғы Қысқы қайырымдылық балынан түскен қаражатын жұмсадық. 2 жылдан бері Freedom шапағат қайырымдылық қоры демеуші болып жүр. Футбол федерациясымен бірлесе жұмыс істейміз. Қазір еліміздің 9 қаласында 111 бала доп теуіп жүр. Жоба қатысушылары – 10-18 жас аралығындағы аутизм, Даун синдромы, дамуында басқа да ерекшелігі бар жасөспірімдер. Иә, алғашында күмәндандық. Диагнозы бар балалармен командалық спортты ұйымдастыру жайына алаңдадық. Өйткені дамуында менталды бұзылысы бар балалар топтық ойындарға қатыса қоймайды. Олар көбінесе жеке спорт түрлеріне бейім. Мысалы, жүгіру, жүзу сияқты спорт түрін таңдайды. Бірақ федерацияның арнайы жаттықтырушылары күдікті сейілтті. Ыждаһатты жұмыс нәтижесінде балалар аптасына екі рет келеді. Жай келмей, мына алаңға эмоция мен күш ала келеді», – дейді ол.
Аталған қордың «Әр бала мектепке лайық» бағдарламасының басталғанына 10 жыл толды. Сол шақта инклюзивті білім беруді дамытуды қолға алса, қазір қосымша білімге серпін беріп жүр. Соның бір қанаты – спортқа баулу. Дамуында ерекшелігі бар баланың мектепке барғанының өзі – жетістік. Бұл саланың өзінде қордаланған мәселе көп. Оларға қосымша білім беру қажетті деңгейде емесі тағы бар. Жоба мамандарының айтуынша, олар физиологиялық, менталды ерекшелігіне байланысты секцияларға қатыса бермейді. Екіншіден, үш мегаполистің өзінде мүмкіндік аз. Сондықтан осы жобаны естіген ата-аналардың қуанышында шек болмаған.
«Білесіз, ерекше баланы үйде қамап ұстай алмайсың. Сыртқа шығарайын десең, бәрі таңдана қарайды. Бала мұны сезбейді емес, сезеді. Содан-ақ өзін қоғамнан бөлектеп, ой шырмауына қамап алады. Жылайды, сұрайды. Ұлым «мама, менің неге досым жоқ» дегенінде ештеңеге қарамай, машинаға салып алып қала кезіп кетемін. Осы ҚФФ ғимараты маңынан өткенде «шіркін, балам алаңда доп тепсе» деуші ем. Тілегімді жақын-жуығымның бәрі біледі. Бірде танысым хабарласып, қордың жоба бастағанын айтты. Қуаныштан төбем көкке жеткендей болды. Бастаманы қолдаған «Freedom Шапағат» қайырымдылық қорына алғыс айтамын. Даниэль – 14 жаста, аутизм диагнозы бар. Лигада доп теуіп жүргеніне 3 жылға жуықтады. Алғашында алаңның бұрыш-бұрышына қашқан балалар – қазір бір команда», – дейді ата-ана Жәмилә Дүйсенқызы.
Айтқандай, жанын салып пас беріп жүрген балалардың алғашында допқа қарамағанын естігенде таңырқадық. Себебі қазір мұның жұрнағы да жоқ. Ойланып тұрғанымызда Санжар соққан доп қақпа торын тоғытты. Ата-аналар: «Гоооол, Санжар жарайсың!» – деп шұрқырасты. Қуанарлығы, олар «менің балам, сенің ұлың» деп бөлмейді. Жетістігіне бірге қуанып, бірге қадам басады.
Алаңда бізден басқа жоба авторы Шыңғыс Темірханов бар-ды. Білікті басшы балалардың бірінші жаттығуынан-ақ бірде-бір ойынды жібермеген. Өйткені жан-жаққа қашқан ұлдарды қолынан жетектеп, доптың қасына әкелген де өзі. Расында, бұл жаттықтырушы – ЦП футбол мен Blind football-ды Қазақстанға әкелген маман. Бұл не десеңіз, ЦП футбол – церебралды сал ауруы немесе жүре пайда болған ми жарақаты бар адамдарға арналған командалық спорт түрі. Ал Blind Football – ішінара немесе толықтай көру қабілеті зардап шеккен адамдарға арналған футбол турнирі.
«Өзім футболдағы инклюзия бойынша шетел мамандарынан дәріс алдым. Тәжірибе жүзінде сынап та көрдім. Осы бағытты дамыту жөнінен шетелден грант иеленгенім бар. Ал аутизм және Даун синдромы бар балаларды футболға бейімдегім келетінін айтқанымда жобаның ертеңіне күмәнмен қарағандар болды. Дегенмен «Болашақ» қоры қолдап, бастап кеттік. 9 қалада да тәжірибелі тренерлер жұмыс істейді. Оларға алдын ала дәріс оқып, дайындадық. Аталған қор мамандары да диагнозы бар балалармен жұмыс турасында тренинг ұйымдастырды. Жаттықтырушыларға үнемі психологиялық қолдау көрсетемін. Жаттығудан соң көңіл күйін сұрап, демеуге тырысамын. Методика бойынша мұнда сары және қызыл қағаз көрсету жоқ. Ысқыруға тіпті рұқсат жоқ. Өзі үркіп тұрған баланы одан сайын қорқытуға тыйым саламыз. Аут пен бұрыштамада допты қолмен тастауға рұқсат. Өз қақпасына гол соқса да, қуанамыз. Себебі олар әлемді өзінше таниды. Біз қоғамға бейімдеуге, денеге салмақ түсіруге тырысамыз. Қақпаға соққы бағыттауды біліп, игергенінің өзі жетістік», – дейді жоба жетекшісі.
Спорт – ерекше жанның тірегі
Жетекшінің сөзін мұқият тыңдап отырған Самал Төлегенқызы алда секция жанынан мінез-құлық талдаушы мамандарды жұмылдыратынын айтты. Мамандар балаларға психо-эмоционалды қолдау білдіріп, көмек береді. Айта кетерлігі, балалардың арасында мектепке де бармай, тек футболға келетіні бар. Олардың әлеуметтенуі аптасына екі күнмен шектеледі.
Жалпы, Астанада Uni football League-қа 12 бала қатысады. Әлия Ақпанбайқызы да ұлын алғашқының бірі болып жетектеп келген. Ұлы Алдияр – 17 жаста 8 сынып оқушысы. «Астана» клубының шынайы жанкүйері, бірде бір ойынын жіберген емес. Анасының айтуынша, бойындағы ауытқуын 3 жасында байқағанымен, түпкілікті диагноз 5 жасында қойылған. Содан бері спортпен дос. Жүзеді, хоккей ойнайды, шаңғы тебеді. Тұрақты түрде футболға барады, паравелоспорт құрамасына мүше.
«Ұлыма диагноз қойған шақта аутизм туралы ақпарат аз-ды. Коррекция орталығы жоқтың қасы. Сол үшін Петропавлдан Астанаға қоныс аудардық. Елордада да оны футболдан, хоккейден тренер команда жаттығуына алғысы келмеді. Сондықтан жеке жаттықты. Негізі, шаңғыны да, роликті де, басқасында өзім үйрет тім. Алаңқайға апарып, жүгіріп-секіртетінмін. Келе-келе инклюзив қоғам қалыптасып, алға баса бастады. Қазір мүмкіндік көп. Баланы барынша дамыту керек. Иә, оны ауладағы балалар қоспайтын. Қазір соларға гол соққанын көріп, қуанамын. Футбол баланың екі жарты шарын бірдей дамытады. Бұлшық ет қозғалып, екі аяқпен тең жұмыс істеуді үйренеді. Сондықтан жобаның ғұмыры ұзақ болсын!» – дейді ата-ана Әлия Ақпанбайқызы.
Алдиярдың да мақсаты айқын. Болашақта Қоғамдық тамақтану және сервис колледжіне оқуға түскісі келеді. Сол үшін «Болашақ» қорының кәсіптік білім беру курсын жібермейді. Анасының айтуынша, қамыр жайып, бауырсақ пісіргенді ұнатады. Тамақты дәмді жасайды. Өзіне осы процесс, піскен тамақтың дәмін көру ұнайды екен.
«Баласының диагнозын білген ата-анаға айтарым, спортпен шұғылдануына жағдай жасаңыз. Спорт – ерекше баланың тірегі. Қоғамға бейімделіп, еркін өмір сүруінің тұтқасы. Әрі орта тауып, машық меңгеретіні тағы бар. Бәріміз баламен бірге дамыдық, жол іздеп келе жатырмыз. Алдиярдан кейін үш балам бар. Кенжелері тіпті балабақша жасына жетпеді. Бірақ өзім Алдиярды жетелеп жүрмін. Курсына да, оңалту орталығына да апарамын. Мен дамылдасам, баламның дамуы тоқтап қалады. Сондықтан бір сәтке де аялдамаймын. Өмірім – күрес, соңына дейін күресуге қауқарым бар», – дейді ол.
Баланың бабын тапқан бапкер
Ата-аналармен әңгіме-дүкен құрып, жаттығудың қалай аяқталғанын аңдамадық. Инклюзивті футбол секциясының жаттықтырушысы Петр Александровичті жолай тоқтатып, жөн сұрадық. Сұхбат барысында бұл жан дүниесінің таңдауы екенін ұқтық. Тәжірибе мен мақсат үндесіп, балалармен энергия алмассам деген ниет тоғысқанын байқадық.
«Былтыр бапкер болуға ұсыныс түсті. Бұған дейін ерекше балалармен жұмыс істемедім. Басында қорқыныш сезіміне бой алдырдым. Бірақ бұл маған – кәсіби сынақ, жауапкершілік екенін сездім. Алғашқы жаттығуға бір сағат бұрын келгенім есімде, үрей басым. Себебі бұл балалармен қарым-қатынас құру үшін жеке тәсіл, шынайы ниет пен таза жүрек керек. Сонда ғана олар саған ашылады, тыңдайды», – дейді бапкер.
Петр Александрович бұл секция тек футболды үйретумен шектелмейтінін бірден түсінген. Жасөспірімнің ішкі дүниесін танып, тіл табысуға тырысады. Уақыт өте келе, жаттықтырушы топпен жұмыс істеп көрмеген балалардан команда жасақтайды. Тіпті, жігіттер күздегі чемпионатқа қызу дайындық жасап жүр. Кубок көтеріп, медаль тағуға асық.
«Бастапқыда олар тек жүгіріп, өздігімен доп тепті. Қазір тактиканы, командалық ойынның маңызын ұғынды. Маңыздысы, олар жеңісті де, жеңілісті де түсіне бастады. Меніңше, әлеуметтенудің алды осы. Мұнда олар бір-біріне серік болуды, қолдауды үйренеді», – деп ой жалғады ол.
Бапкердің айтуынша, әрбір баламен арада сенімді қарым-қатынас орнату – маңызды міндет. Содан кейін ғана жаттығу жемісін береді. Олар жеңілсе – көңілі түседі, жеңсе – шын жүрегімен қуанады. Бірақ әр жаттығудан кейін олар өздерін бір үйдің балаларындай сезінеді. Петр өзінің тағы бір сөзінде: «Біз балаларға ортадан гөрі, отбасы атмосферасын жасап бергіміз келеді. Олар алаңға келсе қорықпайды, өздерін қауіпсіз сезінеді. Ата-аналар көбіне ерекше балаларын көпшілік ортадан алыстатуға тырысады, өйткені оларды түсінетін орта жоқ. Бірақ біз жігіттерге еркіндік бергіміз келеді», – деді ол.
Петр қазір тек жаттықтырумен шектелмей, өзі де ізденіп, түрлі семинарға қатысып, Еуропа тәжірибесін зерттеп жүр. Оның арманы – біліктілігін арттырып, инклюзивті спорт саласына жаңа әдіс-тәсіл әкелу. Доп пен тағы басқасын жинап жүрген оның шаршағанын байқамадық. Көзі күлімдеп, қуана жауап береді. «Бұл балалар энергияңды сормайды, керісінше эмоция сыйлайды» деп кесіп айтты. Расымен, жасөспірімдердің емен-жарқын күйде доп теуіп, бапкерімен қимай қоштасқаны бізге де ұнады. Әр сейсенбі мен бейсенбіні асыға күтетіні көрініп-ақ тұр. Әсіресе, әкесі қайта-қайта суын беріп, жігерлендіріп жүрген балаға назарымыз ауды. Ол да бапкеріне ұзақ қол бұлғап, киімін ауыстыруға асықпады.
Санжар – Даун синдромымен өмірге келген бала. Бірақ ата-анасы да, Санжар да диагнозды кедергі ретінде қабылдамайды. Қимылы ширақ, ерік-жігері мықты. Командаластарынан бір елі қалмайды, кейде тіпті алға озып кететіні де бар. Әкесінің айтуынша, оның күші – ашық суда жүзу. Жүзудегі төрт стильді тең меңгерген. Қазан қаласындағы Special Olympics жарысы, Қапшағайдағы әлем чемпионаты, Дубайдағы халықаралық бәсеке – көпшілікке белгісіз баланың үнсіз ерлігі. Дәлірек айтқанда, күресі. Оның мақсаты айқын. Сол жолда ата-анасымен бірге тер төгіп жүр. Алда Virtus ұйымы өткізетін ашық жүзуден әлем чемпионатына баруды армандайды. Одан кейінгі меже – Паралимпиада алтыны. Әрине, Лос-Анджелестен кейінгі Паралимпиадада ашық жүзу спорты тізімге қосылуы бек мүмкін. Бірақ Санжар жеңіс үшін емес, шектеуі жоқ қоғам үшін жүзуге бекінген. Жұлдызың жарқырасын, балақай!
P\S: Сөз соңында статистиканы сөйлетуді жөн көрдік. Себебі елорданың өзінде инклюзив қоғам енді ғана адымдап келеді. Қоғам ерекшелігі бар баланы ортаға қосуға асықпайды. Неге? Өйткені олар қосымша білім беруді былай қойғанда, жалпы білім беруіне керек. Арнайы балабақшаға барудан бастап, мектептегі тютор мәселесі күн тәртібінде тұр. Ресми мәлімет бойынша, қазір елімізде 508 арнайы білім беру ұйымы бар. Соның ішінде ерекше баланың білім беру қажеттін анықтау және бағалау, оқыту және тәрбиелеу мәселесі бойынша отбасына кеңес беру мақсатында 110 ПМПК жұмыс істейді. Оқыту, тәрбиелеу, оңалту мақсатында 398 арнайы білім беру ұйымы тағы бар. Соның ішінде 99 арнайы мектеп, 45 арнайы балабақша, 230 түзету кабинеті, 11 аутизм орталығы, 13 оңалту орталығы.
Білесіз, бертінге дейін ауылда көбінесе бала үйден оқитын. Оның үйіне барып білім беру, тәрбиелеу – мұғалімнің ар-ұятындағы дүние еді. Мүмкін сол кезден бастап жүйені қатаңдату қажет пе еді? Сонда тұрғын үй ауласында ерекше балаға үрке қарап, баласын бауырына тыға алшақтайтын буын қалыптаспас-ты. Ал үрейді жеңуге жоғарыдағыдай жобалар жетелеп жүр. Өйткені әрбір ұл футболшы болуды армандамайтын ба еді? Алдиярдың анасы да ұлының жатса-тұрса ойлайтыны аладоп екенін айтты. Осы жоба ашылғанда қуаныштан көз жасына ерік берген ата-ана қаншама?! Сондықтан кәсіпкерлер мен қоғамды ерекше балаларға қолдау білдіруге шақырамыз. Мысалы, Алдияр кішкентайынан әкесімен бірге «Астана» клубының ойынын жібермей көреді. Әкесінің сөзінше, үйдің бұрыш-бұрышы футболмен байланысты естелікке толы. «Астана-Аренаға» аладоп қайта оралғанша тағатсыздана күткеннің бірі де осы – Алдияр. Онда неге еліміздің белді клубы жанкүйерін матчқа арнайы шақырып, абонемент табыстамасқа?! Осындайда болайын деп тұрған баланың белін буған игі.
Айзат Айдарқызы, Әсет Қали