2025 жылғы қаңтар-сәуір айларында ауыл шаруашылығында өнімдер мен қызметтердің жалпы өндірісі, басқаша айтқанда, ауыл кәсіпкерлерінің биылғы алғашқы 4 айда тапқан табысы – 987,9 миллиард теңгені құрады. Бұл 2024 жылғы ұқсас кезеңдегіден бірден 10,6%-ға артық. Бір қарағанда, табысы оның көл-көсір болғанымен, барлық алым-салығын, қаптаған шығысын алып тастағанда, қолында қалатыны сонша көп те емес. Әйткенмен, саланың жалпы өнім шығарылымы соңғы бірнеше жыл бойы тұрақты өсу үстінде. Соның арқасында шаруашылығына шыр бітіп, қоң жинады, қорланды.
Өңірлерге келсек, жыл басынан бері ауыл шаруашылығынан байыған бизнес Түркістан облысында шоғырланыпты: 153,4 миллиард теңгеге өнім шығарып, қара базарға өткізе алды. Бір жыл ішіндегі өсімі ғаламат: 17,4%. Екінші орында – халқы тығыз, қазағы қалың тағы бір өңір – Алматы облысы: табысы 125,9 млрд теңге. Өсімі – 9,6%. Үштікті астықты Ақмола облысы тұйықтады: 99,8 миллиард теңге, өсімі – 7,5%.
Аутсайдер қатарында – Маңғыстау облысы (9,2 млрд не 6,8%), Ұлытау облысы (13,6 млрд, 6%) және Шымкент (15,3 млрд, 11,3%). Ірі қос мегаполистің айналасында мал жайылмайды, егін салынбайды: Алматыда (1 млрд теңге, өсім 575,4%, өйткені былтырғы 4 айдағы өнім өндірісі 200 млн теңге болған) және Астанада (200 млн теңге, 238%) ауыл шаруашылығы жоқтың қасы.
Статистика мамандарының түсіндіруінше, шығындарының тоқтаусыз өсуіне байланысты саланың табыстылық-рентабельділігі қарқынды азайып келеді. Бұл көрсеткіш 2020 жылы – 39,6%, 2021 жылы – 37,8%, 2022 жылы – 34,2%, 2023 жылы – 44,9%, 2024 жылы – 24,9% болды. Яғни, соңғы жылдардағы ең төменгі көрсеткішке дейін құлдырап кеткен.
Содан болса керек, 2025 жылғы 4 айда мал және өсімдік шаруашылығына 213 млрд теңге ғана инвестиция құйылды. Еске салсақ, өткен 4 айда ауыл шаруашылығымен айналысатындар 1 триллиондай кіріске кенелді, бірақ соның шамамен бестен бір бөлігін ғана бизнесін дамытуға қайта салыпты. Ендеше, Қостанай облысының экс-әкімінің: «Кейбір агроөнеркәсіп кешендерінің қожайындары мемлекеттік субсидияны өндірісті дамытуға емес, негізінен Астана мен Алматыда тұрғын үй алып, қымбат көліктің жаңасын мінуге жұмсайды», – деген ренішті сөзі шындық ауылынан алыс қонбағанға ұқсайды.
Саладағы дағдарыстың кешенді себебі бар
Жоғары аудиторлық палатаның (ЖАП) төрағасы Әлихан Смайылов өнім өндірісі көлемінің жыл сайынғы салмақты өсіміне қарамастан, ауыл шаруашылығының Қазақстанның ЖІӨ-сіне қосатын үлесі тым аз екенін айтады: орта есеппен 5%-дан аспайды. Негізгі себептері ретінде өнімділігінің төмендігін, табыстылығы жоғары суармалы жер көлемін ұлғайту қарқынының баяулығын, қымбаттап кеткен суды ылан-ойран, тиімсіз пайдалануын, көлік-логистикалық инфрақұрылымның әлсіз дамуын (шығарған өнімін тұтынушысына, халықаралық нарыққа жеткізе алмай, босқа шірітеді), материалдық-техникалық жарақтандырудың жеткіліксіздігін және басқаларды атады.
ЖАП басшысы жаға ұстататын мәлімет келтірді: кейінгі 5 жыл ішінде мемлекет ауыл кәсіпкерлеріне субсидия түрінде, яғни тегіннен тегін және еш қайтарымсыз, бюджеттің шамамен 2 триллион теңгесін таратып берген. Бұл қаржыға елімізде 1 170-тей мектеп немесе аурухана салып, халықтың осы әлеуметтік нысандарға деген қажеттілігін ғасыр ортасына дейін өтеп тастауға болатын еді.
Алайда сонша қаржы ауыл шаруашылығының тарихта теңдесі жоқ деңгейде түлеуіне түрткі болмады, қазақ елін әлемнің №1 асыраушысына айналдырмады. Мысалға, шөл далада орналасқан Мысыр-Египет жылына 7 миллион тоннадан астам картоп өсіріп, әлемнің, соның ішінде қиядағы Қазақстан мен Ресейдің базарын толтырды. Ал 2024 жылы АШМ дерегінше, Қазақстан 2,9 миллион тонна ғана картоп жинады. Ол тез таусылып қалмауы, әрі ішкі нарықта қатты қымбаттаған бағасын тұрақтандыру үшін 2025 жылғы 18 қаңтарда, Үкіметтің Сауда қызметі мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссиясы картопты үшінші елдерге әкетуге 6 ай шектеу енгізді.
Жоғары аудиторлық палатаның бағалауынша, саланы дамытуда стратегиялық жоспарлау жағы кемшін, саясатта сабақтастық жоқ. Ауыл шаруашылығы министрлігі соңғы он жылда онға дейін бағдарламалық құжат қабылдады. Оның көбісі соңына дейін жеткізілмей, орта жолда тасталып, мерзімінен бұрын жоя салынған. Басымдықтары да үнемі өзгеріп тұрады. Бұл саланы мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін құруға кедергі. Ал бұрмаланған ведомстволық статистика, жаппай қосып жазу нақты бағдарларды қалыптастыруға мүмкіндік бермейді.
Мысалы, фермерден бастап, әкімдер мен министрлікке дейін жоғарыға көркем көрсеткіштер мен «ерен» есептер ұсынады. Соның негізінде жаңа бағдарламада биік мақсат, ірі нысаналы индикатор белгіленеді. Артынша құжатта өмір шындығына сәйкес келмейтін, тым жоғары міндеттер бекітілген деп, межелер төмендетіледі. Соның өзінде, ЖАП мәліметінше, АӨК дамыту тұжырымдамасының нысаналы индикаторларының, тіпті 40%-ының табысты іске асырылуын қамтамасыз ете алмаған.
Ауыл шаруашылығына құмға сіңген судай жоқ болып кетіп жатқан субсидия мемлекеттің бас ауруына айналды. Палата бұл жүйені «дертті» санайды. АШМ-ге жаңа басшы келген сайын, субсидиялардың түрлері мен бағыттарын өзгертіп тастайды. Оларды ұсыну тетігі де дәл іске асыру үстінде ауыстырылады екен. Кейінгі 5 жылда 70 рет өзгеріс енгізілген. Министр жаңа болғанымен, егін, мал шаруашылығымен айналысатындар бұрынғы ғой, олар алдыңғы бетбұрысқа бейімделіп үлгермей жатып, жаңасымен не істеу керектігін білмей, дағдарады. Салдарынан онжылдықтарда қаншама өнімді, табысты АӨК субъектісі тығырыққа тіреліп, тоқырап, жабылып тынды.
– Субсидия алушыларға бағалау, бақылау жете жүргізілмейді. 2,5 мыңнан астам субъекті 5 миллиард теңге субсидия алған соң жабылған. Тағы 5,4 миллиард теңге ауыл шаруашылығы субсидияларын алғандардың 3 мыңға жуығының, тіпті агроөнеркәсіп кешеніне еш қатысы жоқ болып шықты. Сұлулық салондары, басқасы бар. Мұндай жағдайда саланы субсидиялаудың тиімділігі туралы айтудың өзі де қиын. Мұның сыртында қарсы міндеттемелер қойылмайды. Яғни, ел қаржысының қайтарымы қандай болуға тиісті белгісіз, – дейді ЖАП басшысы.
Соның салдарынан, субсидия алушылардың көпшілігі мемлекет осындай қолдау шаралары арқылы олардың шығындарын тұрақты өтеп тұруға тиіс, бұл Үкіметтің міндеті деп санайды екен. Қарсы міндеттемелердің қажеттілігі Агроөнеркәсіп кешенін дамыту тұжырымдамасында белгіленіп, 2022 жылдың соңында енгізілуге тиіс еді. Іс жүзінде 17 субсидия бағытының тек төртеуінде енгізілген. Субсидиялардың 15 бағыты бойынша міндеттемелердің орындалу фактісін растайтын есеп беру нысаны қарастырылмаған. Қорыта айтқанда, саладағы дағдарыстың кешенді себептері бар, оларды тек кешенді іспен ғана шешуге болады.
Мемлекеттік қолдауды қайта форматтау керек
Субсидия бойынша ең ірі бұзушылықтардың материалдарын ЖАП тергеу органдарына бағыттайды. «Оңтүстік өңірлерде және Ұлытау облысында 1 мыңға жуық адам 1,5 миллиард теңгеге субсидия алды, бірақ олар тіпті кәсіпкер ретінде де тіркелмеген. Түркістан облысында 15 субъект салмаған инвестициясына жалған шот-фактуралармен 225 миллион теңге субсидия алған. Абай облысында екі кәсіпорын сатып алмаған техникасына 131 миллион теңге субсидия алған, олар да жалған ақпарат берген. Біз жергілікті ауыл шаруашылығы басқармаларындағы жауапты 320 тұлғаны әкімшілік жазаға тарттық», – деді Әлихан Смайылов.
Жалпы, ЖАП жүргізген талдау тиімсіз мемлекеттік қолдауды қайта форматтау, оны қазіргі «әлеуметтік» сипатынан өндірісті дамытуға арналған ынталандырушы шараларға қайта бағыттау қажеттігін көрсетіп отыр. Бұл туралы Президент тиісті тапсырма берді және мемлекеттің көмегін тек тұрақты қолдау ретінде пайдаланбай, көрсеткіштерді жақсартуға бағыттау керек екенін нықтады. Субсидиялаудың қарапайым және айқын алгоритмі қажет. «Ісіңді тындыр – көмегіңді аласың» дегендей, шаруашылықтар түпкілікті нәтиже бойынша субсидия алуға тиіс. Сонда субсидиялардың сүйеуімен ғана жұмыс істеп тұрған тиімсіз шаруашылықтар даму әлеуеті зор адал фермерлерге жол береді.
Ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров салада қосып жазу белең алғанын жасырмады. Онымен күрес жүргізіп жатқан көрінеді. Мемлекет басшысының тапсырмасымен арнайы жұмыс тобы құрылған.
– Ұлттық статбюромен бірге үлкен жұмыс жасалды. Нәтижесінде, қосып жазылған, өмірде жоқ 2 миллион сиыр мен бұқа, 3 миллион қой, 2 млн келі картоп пен 3 млн литр сүт есептен шығарылды. Біз бәрін тәртіпке келтіріп, таза парақтан бастап жатырмыз. Жауапкершілік те қатайтылды. Статистика органына жалған есеп бергендерге бірінші жолы – ескерту жасалады, екінші рет – айыппұл салынады, – деді АШМ басшысы.
Ал ауыл шаруашылығы вице-министрі Ермек Кенжеханұлының мәліметінше, Президент тапсырмасына сәйкес министрлік әкімдіктермен тізе қосып, салаға инвестиция тарту бойынша белсенді жұмысқа кірісті. 2025 жылғы 4 айда негізгі капиталға салынған инвестиция 213 млрд теңгені құрап, былтырғыға (180,6 млрд) қарағанда 18% өсті. Атап айтқанда, ауыл және балық шаруашылығына – 164,2 млрд (өсім 15%), тамақ өнімдерін өңдеуге – 48,7 млрд теңге (өсім 29%) тартылды.
Министрлік 2025–2027 жылдарға арналған АӨК инвестициялық жобаларының Жол картасын әзірледі. Жалпы құны 3,3 триллион теңге болатын 677 жобаны іске асыру жоспарланған. Соның ішінде 2025 жылы – 282 жоба (611,2 млрд), 2026 жылы – 267 жоба (1,1 трлн), 2027 жылы – 128 жоба (1,5 трлн теңге) өмірге жолдама алуға тиіс. Инвестицияның негізгі бағыттары – қайта өңдеу (1,478 трлн), суару жобалары (216 млрд) және мал шаруашылығы (194,6 млрд теңге).
2025 жылы іске асырылатын ірі жобалар қатарына мыналар кіреді: Түркістан облысында «Қазкрахмал» ЖШС-ның жүгеріні терең өңдеу зауыты (жылына 150 мың тонна), Абай облысындағы Altai Mai ЖШС-ның май зауыты (169 мың тонна), Жамбыл облысындағы «Алель Агро» АҚ-ның құс фабрикасы (25 мың тонна), Атырау облысындағы Atyrau Chicken ЖШС-ның бройлерлік құс фабрикасы (5 мың тонна), Ақтөбе облысындағы KazFeltec ЖШС-ның жүн өңдеу зауыты. Бұдан бөлек, түркиялық Alsera компаниясымен Шымкентте ірі жылыжай кешенін (650 млн доллар), БАӘ-лік QazaqArab Sugar-мен Алматы облысында қант зауытын ($580 млн) салу туралы келісім бекітілді. Осынша қаржы ұтымды игеріліп, жаңа жобалар аяғына жетіп, жаңа өндіріс орындары ашылса, ауыл да, ауыл шаруашылығы да шынымен гүлденер еді.
Елдос Сенбай