Белгілі мекенжайдың қарасы көрінгендей болды. Қираған үйінді мен қоқыстың ортасында жалғыз үй тұр. «Міне, біз іздеген үй – осы» дедік ішімізден. Қателеспеппіз. Бұл – Орал қаласындағы саяжайлардың қазіргі көрінісі. Былтырғы алапат тасқында үйлері суға кеткен үш мыңға жуық саяжайлық үйлі болып көшіп кетті. Олар ескі үйлерін мемлекетке тапсырып барып, жаңа қонысқа көшті. Енді мемлекет сол үйлерді бұзып, орнын тазалап жатыр. Бірақ.... иә, бәрі сол бірақтан басталады. Саяжайдағы халықтың бәрі бірдей үйлі болмады. Үйі суға кетсе де, апатты деп танылса да үйсіз қалғандар жетеді. Енді қазір олар осындай үйіндінің ортасында тұрып жатыр.
Үй иесі бізді жылы қарсы алды. Бізді төріне шығарып жатып, «Бұл үйді 2013 жылы салып едім» деп әңгімесін бастап келіп жіберді. Үйдің ішіндегі сыздың иісі қолқаны қабады. Ауасы да дымқыл тартып тұр. Құдды енді қызып келе жатқан моншаның ауасы іспеттес.
–Үйді қараған комиссия апатты деп таныды. Бұл саман тастан салынған үй. Суға кеткесін болды ғой, үйдің жағдайын көріп тұрсыздар. Таңертең ұйқыдан тұрғанда төсек-орындарымыз дымқыл тартып тұрады. Күнде сыртқа шығарып кептіреміз. Үйдің іші сыз, үлкен балам бұрыннан жүрегі ауырады, үшінші топтың мүгедегі. Мына үйдегі сыз оның денсаулығына кері әсер етіп жатыр. Жөтелі күшейіп, жақында тағы ауруханаға жатып шықты. Үйімізді апатты деп таныса да мемлекет үй берген жоқ, – деп қынжылады үй иесі Серік Ермекқалиев.
Комиссияның үйді бермеуіне төтенше жағдай кезінде үйдің құжатын қайта жасатуы себеп болыпты. Былтырғы тасқын кезінде БҚО бойынша табиғи сипаттағы төтенше жағдай жарияланғаны белгілі. Осы уақытта үйдің құжатын қайта рәсімдегені үшін кей адамдар баспаналы болу құқығынан айырылып отырған жайы бар. Сондай жандардың бірі – Серік мырза.
–Үй баламның атында болды. Былтыр су тасқыны кезінде үйді менің атыма аудартып едік. Себебі балам ауылда тұрады, ал оның үйі бар. Ал мынау – біздің отбасының жалғыз баспанасы. Біз қазақ ешқашан үйді ата-ананың атына жазбаймыз, баланың атына жазамыз. Сол «төтенше жағдай кезінде құжаттарды кері жасадыңдар» деп үй бермей отыр. Комиссия мүшелеріне үйіміз жоғын дәлелдейтін барлық құжатты тапсырдық. Сонда да комиссия бізге үй берген жоқ, – дейді үй иесі.
Серік Ермекқалиев қазір құжаттарын сотқа әзірлеп жатыр. Қалалық әкімдіктің шешімімен наразы тұрғындардың сот арқылы құқығын қорғап шығып жатқаны баршылық. Саяжай тұрғыны Серік Ермекқалиев та әкімдіктің шешіміне келіспей отыр. Апатты деп танылған үйде тұру мүмкін емес екендігін біз де көрдік.
Жалпы былтыр су тасқынынан кейін үш мыңға жуық адам баспаналы болды. Алайда үйі суға кетсе де, апатты деп танылса да, баспаналы бола алмағандар да баршылық. Олардың бәрі заңгер жағалап, соттың табалдырығын тоздырып жүр.
Белгілі заңгер, қоғам белсендісі Бауыржан Ахметжанның алдына күніне мыңдаған саяжай тұрғыны келеді. «Қазақтың басты проблемасы – құжат» дейді заңгер.
– Бұл су тасқыны көп нәрсені үйретті, түсіндірді. «Су тасқынының пайдасы болды» деп айтар едім. Әрине, халыққа ауыр тиді. Бірақ егер осындай табиғи сипаттағы төтенше жағдай болмаса, біз елдегі заңдардың қалай жұмыс істейтінін білмес едік, саяжайларды қолдану ешқашан реттелмес еді. Қазір мемлекетке де, халыққа да су тасқыны үйреткен тәжірибе жетеді. Қазір Үкімет саяжайлардағы жер телімдерін реттеу туралы заң жобасын қарауды тапсырып жатыр. Саяжайлар бір ретке келтіріледі деп үміттеніп отырмыз, – дейді заңгер Бауыржан Ахметжан.
Бір жылдан бері саяжайлықтардың ісімен айналысып жүрген заңгер үшін бұл тақырып таңсық емес. Әр саяжайлықты жалғызындай көріп, заңгерлік кеңес беріп, сотта да сүйемелдеп келеді. Су тасқыны қазаққа құжатқа мұқият болуды үйретті деп күледі заңгер өзі.
– Ал халыққа бұл нені үйретті? Енді адамдар құжатқа мұқият болады. Неге? Себебі кешегі су тасқыны кезінде үйлері суға кетсе де, апатты деп танылса да, үйсіз қалған қазақ жетеді. Оған өздері кінәлі. Комиссияның алдына барып, сол үйдің иесі екенін де дәлелдей алмай отыр. Себебі құжаты түгел емес. Үй салған жердің актісі жоқ, үйдің де құжаты жоқ. Сызбасы да жоқ. Оған енді түрлі себеп бар. Саяжайлардағы жерді рәсімдеуге жарияланған мораторийдың да салқыны тиіп жатыр. Мораторий болып, көбі рәсімдей алмаған. Бірақ сол әкімдікке барғанын, арыз жазғанын да дәлелдей алмай жүр. Себебі тек ауызша жасайды бәрін. Е-өтініш арқылы жіберген бір арыздары, не құжаты жоқ. Тіпті, 25 жыл бұрын ажырасқан күйеулерімен де заң жүзінде ажырамаған отбасылар бар болып шықты. Ол бірінші күйеуінен 25 жыл бұрын кетіп қалған. Балаларын өзі өсіріп, бағып қағып, саяжайдан үй салып алған. Су тасқыны кезінде үй алайын десе, бұрынғы күйеуінің атындағы баспана базада шығып тұр. Ол әйел мен одан 25 жыл бұрын кетіп қалғам, қазір оның өз отбасы бар деп шырылдайды. Ал құжат бойынша екіге кетпеген. Құжатпен істері жоқ адамдар көп. Соның кесірінен қазір сотпен екі ортада жүр. Мен әр адамға құжатқа мұқият болыңдар дегім келеді.Қазір бәрін Е-өтініш арқылы жасап, тіркеп отыру керек. Заман сондай, – дейді қоғам белсендісі, заңгер Бауыржан Ахметжан.
Қазір саяжайда қалған тұрғындарды бір ғана нәрсе алаңдатып отыр. Енді саяжайлардың ертеңі не болады? Әр жерде шахмат тақтасындай пытырап қалған үйлер мен босаған жерлер. Қалалық әкімдік босаған үйлерді бұзып алып жатыр. Орындарын тазалап кетеді. Ал артында әр жерде шашырап бір баспана тұр. Ал саяжайдан босаған жерді не істейді? Біз бұл сұрақты қала әкімінің орынбасары Азамат Халеловке қойдық.
– Саяжайдағы барлық жер телімдері мемлекет балансна толықтай өтті. Енді ол жерде қайтадан үй салуға рұқсат берілмейді. Бұрыннан үйлері бар, жерлері бар адамдар тұрамыз десе қарсы болмаймыз. Себебі жеке үйі, өзі біледі. Бірақ жауапкершілікті өзі алады. Егер тағы су келіп, тасқын болып, сол саяжайдағы үйі суға кетсе, биылдан кейін үй салғандар өздері жауапты болады. Саяжайлардың бәрі де Жайық өзенінің жайылымдарында орналасқан. Суға кету қаупі жоғары. Қазір былтырғы суға кеткен үйлерді бұзу жұмыстары әлі жүріп жатыр. 38 мердігер компания бүгінгі күнге дейін 1100-ден астам үйді бұзып шықты. Бұзатын үйлер әлі де бар. Үйлердің арасында тұрып жатқан тұрғындар болғандықтан бәрін бір күнде бір ретпен бұзып тастауға болмайды. Босаған жерді не істейміз? Мұның алгоритмі әлі шықпады. Тек мемлекет балансына қабылдап жатырмыз. Орман шаруашылығына бергіміз келген. Арасында тұрғын үй болған соң, оған да беруге болмайды. Босаған жерлерді мүмкін жылыжай салып, жеміс-жидек, көкөніс егемін дейтін кәсіпкерлерге беретін шығармыз. Себебі саяжайдың жері де соған арналған ғой негізі. Әрі елде таза өнім болар еді. Қазір ол жерді не істейсіздер деген сұраққа нақты жауап жоқ. Себебі біз барлық нұсқаларды қарастырып жатырмыз, – деп атап өтті Азамат Халелов.
Әкімдіктің өкілі комиссия шешіміне келіспеген тұрғындар сот арқылы құқығын қорғап жатқанын, соттың шешіміне сәйкес баспана беру мәселесі әлі де өзекті екенін жеткізді. БҚО Прокуратурасы да су тасқынына қатысты арыз-шағымдар әлі күнге тіркеліп жатқанын айтты. Қалалық прокуратура заң аясында 275 тұрғынның құқығын қорғап шыққан. Бұл құжаттар сотқа жетпей, прокуратураның араласуымен реттеліпті.
– Комиссия шешіміне келіспеген тұрғындар прокуратураға арыз жазды. 275 саяжайлық прокуратураның араласуынан кейін үйлі болды. Олардың құжаттарында проблема болды. Мәселен, 30 жыл бұрын ауылда тұрған. Қалаға келіп саяжайдан жер алып, үй салған. Бірақ ауылдағы үйді базадан шығармаған. Ал 30 жылдан кейін ол үй базада шығып тұр. «Баспанасы бар» деп көрсетіліп тұрған соң, комиссия үй беруден бас тартқан. Біз тексерсек, ауылда ол үй жоқ. Баяғыда тып-типыл болған. Осындай факт өте көп болды, – дейді Орал қаласы прокурорының орынбасары Дастан Айтжан.
Саяжайда қалған тұрғындардың өмірі де алаңдатып отыр. Себебі әр жерде бірен-сараң үй қалған. Ол үшін жарық, газ беру, балаларын мектеппен екі ортаға тасымалдау деген бар. Саяжайда нақты қанша адам үйсіз қалды деген сұраққа ешкім жауап бермеді. Бір нәрсе ақиқат – әкімдікпен соттасып жатқан тұрғындардың бар екені.
Жанат ҚАЙЫРҒОЖИНА, Батыс Қазақстан облысы