Халық әртісі Елубай Өмірзақов қазақ өнерінің қалыптасу дәуірінде сахна мен экран арқылы халықтың рухын, қайсарлығын, ішкі жан дүниесін жеткізген ірі тұлға. Ол қазақтың тұңғыш кәсіби театрында алғашқылардың бірі болып еңбек етіп, төл драматургия мен актерлік мектептің іргесін қалады. Сонымен қатар кеңестік кезеңде ұлттық бейнені алғаш кино арқылы көрсеткен тұлғалардың бірі ретінде тарихта қалды.
Оның өнер жолы жай ғана сахна шеберінің өмірі емес, ол ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ қоғамының мәдени-рухани тыныс-тіршілігін көрсететін тұтас бір дәуірдің шежіресі деп білеміз. Әншілік, актерлік, қоғамдық қызмет осы үшеуінің тоғысқан тұсында қазақ сахнасының Елубайдай тарланы жарқырай көрінді. Әрбір рөлі арқылы халықтың болмысын, мінезін, мұңын жеткізген актер елмен бірге қуанып, бірге қайғырды.
Оның есімі бүгінде мәдениет тарихында ғана емес, қарапайым халық жадында да сақтаулы. Осы мақалада біз Елубай Өмірзақовтың өмір жолына, өнердегі және қоғамдық орнын айқындайтын нақты деректерге сүйене отырып, оның тұлғасын ашуға тырысамыз.
Елубай Өмірзақов 1899 жылы қазіргі Қостанай облысында дүниеге келген. Ол бала кезінен-ақ халық әндері мен музыкалық дәстүрге жақын болып өсті. Домбыра тартуды меңгеріп, ауыл арасындағы салтанатты жиындардың тұрақты қатысушысына айналды. Музыкаға бейімділігімен қатар, алғашқы кәсіби өнерге бетбұрыс та ерте байқалып, фортепианода ойнауды үйреніп, өз заманы үшін сирек кездесетін қабілет көрсетті. Елубай жас кезінен ауыл арасындағы ойын-сауықтарда, той-томалақтарда ән салып, елге танылып жүрді. Сол кезде-ақ оның ерекше қоңыр дауысы, халық әндерін нақышына келтіріп орындауы жұртты елең еткізе бастаған.
Балалық шақтан бойына сіңген ән мен өнерге деген ынта Елубай Өмірзақовты үлкен сахнаға алып келді. 1920 жылдардың ортасында ол Қостанай қаласында алғаш рет ресми ұйымдасқан мәдени шараларға қатыса бастайды. 1925 жылы Елубай Өмірзақов Орынбордағы Қазақ КСР бүкілресейлік жастар одағы орталық клубының мүшесі болды, бұл кезеңде ол сахнада да өнер көрсете бастады.
Осы уақытта жаңадан құрылған Қазақтың тұңғыш кәсіби драма театрына (қазіргі М. Әуезов атындағы Қазақ ұлттық академиялық драма театры) актер ретінде бірқатар өнерпаздар шақырылады. Театрдың тұңғыш мүшелері қатарында Елубай Өмірзақов та болды. Бұл шақ қазақ мәдениеті үшін жаңа кезеңнің басталған сәті болса, Елубай үшін өз талантымен елге қызмет етудің жолы еді.
Сахнадағы алғашқы рөлдерден бастап-ақ Елубай ұлттық мінезді, ішкі драма мен адам тағдырын сахнада шынайы жеткізе алатын актер ретінде көзге түсті. Ол Мұхтар Әуезовтің "Еңлік-Кебек" трагедиясындағы Жапал бейнесін, Ж. Шаниннің "Арқалық батырындағы" Арқалық сынды бірқатар рөлдерді сомдап, көрерменнің жүрегіне ерекше әсер қалдырды.
Елубай әр рөлінде тек образ жасамады – ол сахнадан халықтың жанын, мұңын, үмітін сөйлетті. Өзі өмірде көрген жетімдік пен жоқшылық, ел ішіндегі ауыр тұрмыс, күрделі адам тағдырлары оның әрбір рөліне шынайы тереңдік беріп отырды. Бұл оның сахнадағы бейнелерін шынайы, табиғи әрі әсерлі етті.
Театр сахнасында халықтың жан-дүниесін шынайы жеткізе білген Елубай Өмірзақовтың таланты көп ұзамай кеңестік кинематография саласына да қажет болды. Бұл кезеңде қазақ өнері жаңа бір белеске көтеріліп, ұлттық бейнелерді экран арқылы көрсету қажеттігі туындаған еді. Міне, осы кезде Елубайдың актерлік шеберлігі кино әлемінде ерекше сұранысқа ие болды.
1938 жылы жарық көрген "Амангелді" фильмі қазақ киносының алғашқы толықметражды көркем туындыларының бірі. Бұл тарихи фильмде Елубай Өмірзақов Амангелді Имановтың рөлін сомдады. Осы рөлі арқылы ол кино саласында да өз шеберлігін дәлелдеп, қазақ халқының күрескерлік рухын экранда шынайы бейнеледі.
"Амангелді" фильмі сол жылдары Қазақстанның ғана емес, бүкіл КСРО-ның кино кеңістігінде жаңалық болды. Фильмде халық көтерілісінің көркем бейнесі жасалып, басты кейіпкер Амангелдінің бейнесі арқылы ұлттың азаттық жолындағы күресі көрсетілді. Бұл рөлдің салмағы ерекше болатын, себебі Амангелді тек тарихи тұлға ғана емес, кеңестік идеологияда батырлықтың символы саналатын кейіпкерге айналған еді.
Елубай Өмірзақов бұл рөлге үлкен дайындықпен келген. Ол Амангелді бейнесін сомдау арқылы өзінің театрдағы шеберлігін, ішкі драмалық тереңдігін, ұлттық мінезді жеткізе білу қабілетін тағы бір мәрте дәлелдеді. Оның рөлі тек актерлік шеберліктің үлгісі ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының күрескерлік бейнесін кеңестік экранда алғаш көрсеткен тарихи қадам болды.
"Амангелді" фильміндегі рөлі арқылы Елубай тек ұлттық өнердің ғана емес, кеңестік кино тарихының да бір бөлігіне айналды. Бұл қазақ актерінің кеңестік деңгейде мойындалуының нақты дәлелі еді.
Сахна мен экранда жарқын бейнелерді сомдаған Елубай Өмірзақовтың өнері тек актерлік шеберлікпен шектелмеді. Ол сондай-ақ қазақтың халық әндерін ерекше нақышпен орындай білген әнші. Театр мен кино әлеміндегі образы қалай шынайы болса, әншілік өнерінде де оның дауысы мен орындау мәнері сондай табиғи, жүректен шығатын еді.
Елубай Өмірзақов әншілік өнерді де кәсіби сахнамен қатар алып жүрген көпқырлы өнер иесі. Ол Әміре Қашаубаев, Қосымжан Бабақов секілді заманның белгілі әншілерімен қатар жүріп, солармен әдіс алмасқан. Бұл араласу тек шығармашылық қана емес, тәжірибе мен орындаушылық тәсіл алмасу алаңы болғаны анық. Өзі де сол әншілерден көп нәрсе үйреніп, сондай-ақ өзінің орындаушылық мәнерімен, репертуарымен өзгелерге әсер еткен деп айтсақ еш қателеспеспіз.
Елекең екі мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Бұл халық сенімі мен беделінің айғағы. Ұлы Отан соғысы жылдарында ел ішіндегі жағдай ауырлап, рухани демеу қажет болған кезде, Елубай әріптестерімен бірге майданға хат апарып, жаралы жауынгерлерге концерт беріп, ел аралап өнер көрсетті. Ол ауыр күндерде де халықпен бірге өмір сүрді, қайғыны да, үмітті де бөлісті.
Өнерпаздың өнердегі және қоғамдағы еңбегі ескерусіз қалған жоқ. Оның сахнадағы шеберлігі мен ел алдындағы қызметі түрлі жоғары марапаттармен бағаланды. 1936 және 1958 жылдары Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі аясында Елубай Өмірзақов Қазақ драма театры атынан өнер көрсетті. Осы өнер сапарында ол сахнада Ақан сері, Шеге, Жапал сияқты образдарды сомдап, көрермен мен мамандардың жоғары бағасына ие болды. Бұл сапар оның өміріндегі үлкен бетбұрыс болды.
Осы жылы, 1931 жылы Елубай Өмірзақовқа КСРО Халық әртісі атағы берілді. Бұл қазақ актері үшін бұрын-соңды болмаған жоғары марапат еді. Бұл атақ тек жеке шығармашылық табысты ғана емес, қазақ театры мен актерлік мектебінің жалпы кеңестік деңгейде мойындалғанын білдіретін тарихи оқиғаға айналды. Бұдан кейін де Елубай Өмірзақов еңбегімен көзге түсіп, бірнеше мемлекеттік марапатқа ие болды. Ол Ленин орденімен марапатталды. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдарындағы еңбегі үшін «Құрмет белгісі» орденін, мерейтойлық медальдерді алды. 1974 жылы өмірден озды.
Елубай Өмірзақов кәсіби қазақ сахнасы мен киносының бастауында тұрған тұлға. Оның есімі тек театр тарихында емес, жалпы ұлттық мәдениет пен қоғамдық санада сақталуға тиіс. Өнер жолындағы ізі нақты, қоғамдық рөлі айқын, шығармашылық мұрасы ұрпаққа танылуы қажет.