Мұражай сыр шертеді
Кеңес кезеңінде Аралдан жөнелтілген 14 вагон балық орыстарды аштықтан аман алып қалғаны белгілі. Сол кез теңіздің несібесі артып, балықшы қауымның бағы шалқыған сәт еді.
Тіршілігі теңізбен біте қайнасқан аға буын өкілдері өткенін сағынышпен еске алады. Айдында жүзген кемелер мен тіршілігі түлеген теңіздің әр күнін аңыз қылып айтып отырады.
Тарих парақтарына жүгінсек, 1962 жылы Арал айдынында 362 кеме жүзген екен. Сол жылдары теңіз жағасында 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт пен 2 балық комбинаты жұмыс істепті.
Арал суының тартылуымен елдің ырзығы кеміп, толағай тірліктің тамырына балта шабылды. Теңіз ұлтанын тұзды сор басып, ақ айдынның орны тастанды кемелер зираты болды. Арал өңірі портты қаладан экологиялық аймаққа айналып шыға келді.
Бір кездері ашық теңізде оңды-солды жүйткіген алып кемелер ешкімге керексіз күйде шөл далада қараусыз қалды. Бұл құбылыстың бәрі теңіз төскейінде түлеген тұрғындардың көз алдында өтті.
2012 жылы Арал қаласында «Балықшылар мұражайы» ашылды. Бұл теңізін аңсаған тұрғылықты халық пен туристердің жиі тамашалайтын орнына айналды.
Негізінен, 1962 жылы теңіз тартылған тұста Арал теңіз порты жабылып, оның орнына спорт кешені мен алаң тұрғызылып, көгалдандырылып, ашық аспан астындағы мұражайға айналдырылған. Кейін жойылып бара жатқан кемелерді осы орынға қойып, мұражайдың ауқымын кеңейте түскен. Балықшылар мұражайы ретінде қайта жаңартылған орынға жеткізілген кемелердің әрбірінің тарихы да кеңінен түсіндірілген. Мұражайға қойылған әрбір кеменің сыртына капитандарының аты-жөні жазылған.
Музей экспозициясы Арал теңізінің алғашқы пайда болуы, зерттеушілердің тағылымды тұжырымдамаларына негізделген. Соның ішінде ашық аспан астындағы мұражайда көптеген құнды жәдігер сақтаулы.
«Негізінен, «Балықшылар» мұражайы ХІХ ғасырдағы орыс архитектурасы үлгісінде салынған орыс көпесінің үйі. Бұл Қазан төңкерісінен соң балық тресіне берілген. 2012 жылы Арал ауданы әкімінің шешімімен «Балықшылар» музейі болып қайта құрылды. Музейде «Балықшылар», «Кемелер» залы және ашық аспан астындағы музей көрмесі ұйымдастырылған», – деп таныстырды бізге Арал аудандық тарихи-өлкетану музейінің «Балықшылар» музейі бөлімінің меңгерушісі Әлішер Саржанов.
Жалпы, музей қорында 4 000-нан астам құнды жәдігер жинақталған. Ашық аспан астындағы музейде 4 кеме және балық шаруашылығына пайдаланылған бұйымдар бар. Сондай-ақ В.Ленин сыйға тартқан токарлық станок, порт жағалауындағы көтерме жүк крандары орналасқан.
Теңіздің соңғы кемесі
Қазір Арал өңіріне табан тіреген қонақтар осы мұражайға бас сұғып, теңіз тарихының өткені мен бүгініне үңіліп жатады. Музейдің кең ауласында кезінде ашық теңізде жүйткіген «Лев Берг», «Төлеген Әлімбетов», «Төлеген Тоқтаров» атты кемелерді көруге болады.
Соның ішінде «Төлеген Тоқтаров» ашық теңізде ондаған жыл бойына қызмет істеген, теңіз тіршілігі тұралай бастаған сәтте «Арал балық өндірісі» бірлестігінің ең соңғы боп тоқтаған кемесі екенін көпшілік біле бермейді. Бұл кемені мұражайға қою арқылы өз құндылығын жоғалтпай, сақталып тұр.
Тарихи кеме жайында тереңінен зерттеп, зерделеген Арал ауданының тұрғыны, қаламгер Ерғали Абдулла естелігін айтып берді.
«Жалпы, бұл кеменің капитанын іздестірдік. Нәтижесінде, кеме капитаны болған Сәндібек Әлиевтің қоңыр мұқабалы еңбек кітапшасын таптым. Еңбек кітапшасында 1979 жылы 22 наурызда жылдағы үрдіспен кезекті бастау алатын теңіз навигациясының ашылмауына байланысты «Төлеген Тоқтаров» кемесінің экипажы таратылып, кеме капитаны осынау өндірістік бірлестіктің көп бөлімінің біріне жұмысқа ауысуына берілгені көрсетіліп, мөр басылған. Соған сәйкес Арал теңізінің соңғы кемесі сортаң жағалаудың қайыр құмына тоқтап, ең соңғы кеме капитаны капитандық формасын шешіпті», – дейді ол қолда бар дерекке сүйеніп.
Ең соңғы кеменің капитаны болған Сәндібектің өмір жолы теңіз толқынымен тығыз байланысты. Жас кезінен Эстония жерінде Балтық теңізінде болған. Әскерден оралғаннан кейін Аралдағы балық комбинатында еңбек еткен. Ең алғаш «Восточный» кемесіне рөл ұстаушы ретінде орналасып, бертін келе нағыз теңізші болып қалыптасқан.
1971 жылы Арал оқу комбинатында кеме жүргізушілердің біліктілігін көтеру курсын оқып, кеме капитаны қызметін атқару құқығын алған. Бертін келе «Арал балық өндірісі» бірлестігінің басшылары білімді жас капитанға сенім білдіріп, «Төлеген Тоқтаров» кемесінің капитаны етіп тағайындапты.
Құрдымға кеткен кемелер
Жалпы, бүгінде ашық теңізде толқынмен алысқан алып кемелерде қызмет еткен капитандардың түгелі дерлік бақилық болып кеткен. Осы тақырыпты зерделеу барысында сол шақта теңіз тіршілігін көзбен көрген жалғыз куәгері, баржа капитаны болған, шкипер Сүлеймен Тоқпамбетовті тауып жүздестік. Бүгінде 80-нің сеңгіріне шыққан шкипер-капитан теңіз тақырыбын қозғағанымызда көсіліп сала берді.
«1962 жылға дейін теңізде тақтайдан жасалған кемелер болды. Ал мен еңбек еткен тұста темірден жасалған 150 келі тартатын алып кемелер ашық теңізге жіберілді. Бір кемеде 7 адам жұмыс істедік. Біз ауланып, қақталған балықтарды Ұялы, Құланды дейтін жерден кемеге тиеп, Арал балық комбинатына жеткізіп тұрдық. Жұмыс оңай болмады. Ашық теңізде кеме үстінде 15 күнге дейін жүретін едік», – деп теңізші қария өткен күндерін еске алды.
Теңіз ұлтаны тартылған тұста кемелердің талайы шөлді алқапқа айналған аймақта күннің астында тот басып жатты. Өңірде балық шаруашылығы тұралап, халықтың күнкөрісі де қиындады. Соның салдарынан жұртшылық жан бағу мақсатында қараусыз қалған кемелерді кесіп, темірге өткізуге көшті. Осылайша, теңіз тарихынан сыр шертетін көптеген алып кеме қолды болып, жойылып кетті. Тек жоғарыда айтып өткеніміздей, дер уақытында ашық аспан астындағы мұражайға қойылған 4 кеме ғана теңіз тарихынан сыр шертіп тұр.
«Теңіз тартылған тұста талай кеме қайраңда қалды. Елдің ырысы қашты. Жан бағу қиынға соқты. Жоқшылықтың зардабын тартқан жергілікті халық қиналды. Соның салдарынан теңіз орнында қараусыз қалған кемелерге қол сұқты. Бір кездері теңізде жүйткіген иесіз қалған алып кемелер бөлшектеліп, темірге өткізіліп жатты. Оны бақылауға алған жауапты орындар болған жоқ. Нәтижесінде, талай жәдігеріміз кесіліп, құрдымға кетті. Сол шақты көзбен көрген біздерге бұл өте қиын жағдай болды. Қазір теңіздің қүрғаған ұлтанында бірде-бір кеме жоқ», – деп күйінеді бұл жайында байырғы теңізші.
Сол кездері қорғансыз қалған кемелердің құрдымға кеткеніне шкипер-капитан өкінішін білдірді. Теңіз тіршілігі дүркіреп тұрған дәуірде асау толқындармен арпалысып, ашық теңізде жүйіткіген алып кемелерді сақтап қалу ешкімнің қаперіне кірмегенін айтады. 1985 жылы зейнетке шыққан теңізші өткен өмір өрнегін әрдайым сағынышпен еске алып отырады.
Теңіздің қазіргі ахуалы қандай?
Бүгінде Арал теңізінің аянышты халі әлемді алаңдатып тұрғаны жасырын емес. Өңірде тартылған теңізді қалпына келтіруге бағытталған Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау жобасы жүзеге асты. Соның нәтижесінде тұралаған теңізді аймақтың тіршілігі сәл де болса жанданғандай болды.
Теңіздің бүгінгі ахуалы төңірегінде Арал ауданының әкімі Серік Сермағанбетовтен сұрадық.
«Мемлекет басшысының тапсырмасына орай Кіші Аралды сақтап қалу бойынша шұғыл шаралар қабылдануда. Өткен жылы «Көкарал бөгетін сақтап қалу және Сырдария өзенінің атырауын қалпына келтіру» жобасы бастау алды. Жобаны бастауға былтыр 500 млн теңге бөлінсе, биылға 1 млрд 200 млн теңге қаралды. Соған сәйкес Тұщы, Сарытерең, Қарашалаң-1, Қарашалаң-2 каналдарына механикалық тазарту жұмыстарын жүргізу қолға алынды. Сол сияқты Бөген ауылдық округінде орналасқан «Сарытерең» каналын қазу жұмыстары аяқталды. Бұл жұмыстар 1 500 гектардан аса шабындық аумақты суландыруға және теңіз суының тұщылану аумағын кеңейтуге септігін тигізетін болады. Сонымен қатар ауданда «Ауыл шаруашылығын дамытудың Жол картасы» бекітілді. Жол картасы 3 бағытта, яғни егін шаруашылығы, мал және балық шаруашылығы бойынша жүргізілмекші. Бұл да теңізді аймақтың байырғы тіршілігіне тың серпін беретініне сенім зор», – дейді бұл жайында бізге аудан әкімі.
Қай кезде де Аралдың суы тартылып, экологиялық ахуалы асқынғанымен, халықтың үміті өше қоймағаны байқалады. Жергілікті жұртшылық көне жағалауда толқындар қайта толқып, Кіші Аралда кемелер шеруі тағы сап түзейтініне сеніммен қарайды.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы