«Бар әдебиеттің бастауы – балалар әдебиеті» екені даусыз. Максим Горькийдің «Балалар жазушысы басқалардан сапалы жазуы керек. Анығында әдебиеттің бастау қайнары, әрі балаларды әдебиетке әкелетін шығармалардың сапасыз болуға хақысы жоқ» дегені бар. Демек, әдебиеттің бастауы болатын дүниенің салмағы да ауыр болары белгілі.
Балалар бағбаны
Сансызбай Сарғасқаев – қазақ балалар әдебиетінің жарқын өкілі, бала болмысының нәзік иірімдерін шынайы бейнелеген суреткер. Оның шығармалары балаларды мейірім мен адалдыққа, еңбексүйгіштік пен адамгершілікке үндеді. Жазушының «балалық шақтың бал дәмін» суреттейтін туындыларында балғын өмірдің қуанышы мен мұңы жатыр. Ол бала арманының бейкүнә сырын көркем тілмен өрнектейді. Сарғасқаевтың кейіпкерлері – өмірдің өзінен алынған қарапайым да қайсар балалар. Олар оқырманды ізгілікке, еңбекқорлыққа, үлкенге құрмет, кішіге қамқор болуға тәрбиелейді. Сансызбай Сарғасқаев – бала жүрегіне жылу ұялатып, балалықтың сәулесін мәңгілік сөзге айналдыра білген қаламгер.
«Біз кішкентай үгітшілер едік, бригадалар мен фермаларды аралайтынбыз. Газет пен журнал оқып беретінбіз. Жауынгерлік листоктар шығарып, концерт көрсететін едік. Біз сауатсыздыққа қарсы күрестік. Жас бөбектер мен қарттарға жәрдемдестік. Мұны ешқашан да ұмыта алмайсың» деп жазады жазушы балалық шағы туралы. Сол бір балалық шақтағы ұмытылмас дүниелер кейін қағазға сыр боп төгілді.
Алғашқы дүниесімен-ақ көпшіліктің ықыласына ие болған жазушы республикалық «Лениншіл жас», «Қазақстан пионері» газеттері мен «Пионер» журналының тұрақты авторына айналды. 1953 жылы оның «Достар» деген әңгімелер жинағы шықты. «Тәмпіш қара» повесі 30-жылдардағы ауыл өмірін суреттеген. Повесть тоғыз бөлімнен тұрады: «Танысу», «Тілеп алған азап», «Әзілі ме шыны ма?» , «Өкініш», «Теке қарт», «Не болды бізге?», «Бұдан кейінгі күндерде…», «Ойламаған жерден», «Үш күн қалғанда». Повестің негізгі ойы – жас жеткіншектерді адамгершілікке, шыншылдыққа, қайырымдылыққа тәрбиелеу.
Қаламгер 1954 жылы «Сәуленің жаңа достары», «Сұлутөрдің балалары» (1956), «Бір көшенің бойында» (1961), «Сынған тіс» (1963) атты повестер мен «Балалар» (1958), «Шындық» (1964) атты әңгімелер жинағын жарыққа шығарды. Жинаққа енген жиырмаға тарта шағын әңгімесі тақырыптық тұрғыдан да, мазмұны жағынан да байи түскенін байқауға болады. Әсіресе, «Өкініш», «Көз», «Шатақ», «Сабақ», «Жігіт» секілді әңгімелерінде сюжеттік желісі тұрғысынан ширай түскенін аңғарасың.
«Адам – табиғат перзенті. Табиғаттың даму, өзгеру заңдылығы сияқты адамның да сыры, мінезі, іс-әрекеті әр алуан. Жазушы басты кейіпкерлерін табиғат көріністерін суреттеуге байланыстыра гуманизм рухымен тоғыстыра білді». Бұл – әріптестерінің жазушыға берген шынайы бағасы.
«Атам тұнып тұрған тірі энциклопедия еді»
Қаламгердің келіні Фатима Сарғасқаева – тіл маманы. Ұзақ жылдар Кітап палатасында еңбек етті. Қазір зейнетке шыққан. Немере бағып отырған әже. Ә дегеннен-ақ Фатима апайға жазушы туралы сұрағымызды жаудырған едік. Асықпай, байыппен, баппен атасы туралы әңгімелеп берді.
– Қайын атам белгілі жазушы Сансызбай Сарғасқаевпен пікірлесу мен үшін ғажап оқиға еді. Атам тұнып тұрған «тірі энциклопедия» болатын. Түсінбегеніңді сұрасаң, сол сәтте жауабы дайын тұратын. Ол кісі өз туындыларын оқығанда ұйып тыңдамасқа шараң қалмайды. Тек шабытты шақтарында жазуға отырғанда еш мазаламауға тырысатынбыз. Балалар жан дүниесінің білгірі, тамаша жазушының «Сәуленің жаңа достары», «Бір көшенің бойында», «Сынған тіс», «Балалар», «Шындық», «Шыбық», «Жаймашуақ», «Тәмпіш қара», «Жұмбақ қыз» атты повестері мен әңгімелері ертеректе жарық көрген. Талай балдырған атамның әңгіме, тақпақтарымен танысып, есейгені – біз үшін мақтаныш.
– Биыл балалар жазушысы Сансызбай Сарғасқаевтың туғанына 100 жыл толды. Балалар әдебиетінің көш басында тұрған тұлғаның есімі «көмескіленіп», ұмытылып бара жатқан секілді. Атаңызды есте қалдыру үшін қандай іс-шаралар атқарылып жатыр?
– Биылғы атамыздың мерейтойына орай, арнайы еске алу конференциясын өткіздік. Оралда немерелері тұрады. Сол жақта арнайы ашық сабақ өткізіп, көрме жасады. Алматыда тұратын немерелері де атасын еске алу мақсатында бірқатар іс-шара өткізіп, тағзым етті. Газет-журналдарда атамыз туралы мақалалар жарық көрді. Ол кісінің шығармаларын жинақтап, таспалап қойдық. Ғаламторға «Сұлутөр» мен «Тәмпіш қараның» аудио нұсқасын шығардық.
– Қоғам қазір әдебиеттен қол үзіп барады. Оның ішінде балалар әдебиеті де бар. Бұрын балалар Соқпақбаевты, Гумеровты, Сарғасқаевты және өзге де балалар әдебиетінің өкілдерін жақсы білетін. Қазір ше?
– Балалар жазушыларын мектеп оқулықтарына, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының оқулықтарына енгізген жөн. Сонда оқушылар балалар әдебиеті өкілдерін жақсы танып, мағлұмат алып отырар еді. Тым құрыса, қысқаша өмірбаяндары оқулыққа енсе, қандай ғажап! Шығармаларын толық бере алмайтыны түсінікті, үзінділерін салып отыруға болады. Жоғары сынып оқушылары үшін де оқулықтарға шығармаларын енгізгеннің айыбы жоқ. Балалар әдебиетке құмартып, ақын-жазушының көркем дүниелерімен танысып өсер еді.
коллаж: Елдар ҚАБА
– Талай балдырған атаңыздың өлеңдері мен көркем шығармаларын оқып өсті. Әлі күнге дейін атаның шығармалары сұраныста бар ма?
– Иә, кейде кездесуге, оқушылармен жүздесуге шақырып тұрады. Атамыздың әлі күнге дейін есімі ұмытылмай, көркем дүниелері талқыланып жатады. Кейде бізге хабарласып, «қайта шыққан кітаптары бар ма?» деп сұрайды. Сондай сәттерде балалар жазушысының әлі күнге сұраныста болғанына қуанасың. Ата есімінің ұмытылмағанына шүкірлік етесің.
– Мектеп оқулықтарынан бөлек, жазушының шығармалары жеке жинақ болып, жиі жарық көре ме?
– Жоқ. Ол кісінің кітаптары тек кітапханаларда ғана бар. Жекелеп, жыл сайын қайта шығады деп айта алмаймын. Кейде студенттер де хабарласып, шығармаларын сұрап жатады. Кітап дүкендерінен сирек кездестіресің, оның өзінде кейінгі жылдары шығып жүрген жоқ. Букинистерде ескі жинақтарын табуға болар, оның өзі сирек.
– Сіз келін болып түскенде, Сансызбай ата қанша жаста еді?
– Мен келін болып түскенде, атамның жасы қатты ұлғая қоймаған кезі. 55 жаста ғана болатын. Ол кісінің көзін көріп, мазмұнды әңгімелерін тыңдап өстік. Немерелері де аталарының әңгімесімен есейді.
– Балалар әдебиетінің жоқтаушылары көп пе? Атаңыз есімі қалай насихатталып жүр?
– Оқушылар мен студенттерден бөлек, мұғалімдер де кейде атамның еңбектерін сұрап жатады. Тіпті, кейбірі «кітаптары неге аз, оқулықтарда атаның шығармалары неге жоқ?» деген сауал қояды. Балаларымның кішкентай кезінде оқулықтарда атаның шығармалары болды. Қазір оқулықтар да өзгерген. Жаңа бағдарлама енгізілген. Мүмкін, сол себепті де атамыздың көркем дүниелері енбей қалған шығар. Министрлік осыны ескерсе деймін: балалар әдебиетінің классиктерінің шығармалары оқулыққа енуі қажет. Сонда балалар әдебиетті, оның ішінде балалар әдебиетін оқитын еді, көңілге тоқитын еді.
– Қоғам балалар жазушысын ұмытпау үшін не істеген абзал?
– Атамыздың соғыс жылдарындағы кезеңі көп айтыла бермейді. Ол кісі де соғысқа қатысқан, соғыс ардагері атанған жазушы. Ондай мағлұматтар өте аз, тіпті жоқтың қасы. Жазушының есімін ұмытпай, шығармаларын да, өмірін де жиі насихаттай бергеніміз дұрыс.
– Атаңыз туралы еске алғанда не ойға оралады?
– Балалар атама қатты үйір болатын. Көршілердің балаларына дейін жақсы көрді. Мүмкін, сол себепті де балалар жазушысы болған шығар. Айналасынан жыпырлап, балалар шықпайтын еді. Суретті де көркем салатын. Сол қасиеті немерелеріне дарыды. Екі бірдей немересі аталарының жолын қуды. Әсел Сарғасқаеваның суреттері Лондонда, Мәскеуде қойылып жүр. Алтынай Сарғасқаева да танымал суретші, оның кітабын ЮНЕСКО-дан шығарды.
– Жазушының шығармасы да ұрпағы секілді аяулы, қадірлі. Балалары ата аманатына адал ма?
– Ұрпағы бар да ата есімі ұмытылмайды. Аталарының фамилиясын жалғаған немере-шөберелері бар. Олар атасының фамилиясын алғанын мақтан тұтады. Жыл сайын атасының туған күнінде аталары туралы сөз қозғап, естеліктерін ортаға саламыз. Балалар да, немерелер де атасының атына дақ түсірмей, әлемге паш етіп келеді. Бұл да марқаятын, мақтаныш сезімін ұялататын дүние. «Ғалымның хаты, жақсының аты өлмейді» деген дана сөз – бүгін мен ертең арасындағы рухани байланыстың алтын көпірі дер едім. Жақсының аты, яғни атамыздың есімі ұмытылмайды, мәңгі жасай бермек!
Гүлзина БЕКТАС