Себебі күн санап көз алдымызда құрғап бара жатқан дарияның мүшкіл халіне халықтың көңілі алаң. Көптің көкейінде тіршілік нәрі табиғи апаттың қүрсауында шырмалып, өңірдегі экологиялық ахуалды ушықтырмаса деген қорқыныш басым.
Биыл да дарияның жағдайы мәз емес. Күн сайын емес, тіпті сағат санап тартылып бара жатқанын дария жағасын жағалай мекендеген жұртшылық көзбен көріп, іштей күмілжіп жүр. Халықтың бір бөлігі күріш дария суын сарқып жатыр деген пікірде болса, атыз жағалаған ағайын егістік алқапқа су жетпей қалу секілді қорқынышпен күнін өткізеді.
Күріш демекші, Сыр маржанымен жан бағып жүрген жергілікті диқан қауымы биылғы науқанда да тынымсыз еңбек етіп жатыр. Егістік алқаптан мол өнім алу мақсатында сәт сайын су тапшылығын еңсерудің түрлі тәсілін қолдануға мәжбүр.
Негізінен, Қызылорда облыстық Ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасының мәлімдеуінше, биылға өңірде 189,6 мың гектарға ауыл шаруашылығы дақылдары егілген. Оның ішінде Сыр салысы Үкіметпен бекітілген Жол картасына сәйкес 80,9 мың гектарға егіліп, суға бастырылыпты. Басқарманың мәлімдеуінше, қазір егілген егістіктің 2,8 мың гектары сыпырықтану, 6,8 мың гектар гүлдену, 17 мың гектар сүтті пісу, 43,7 мың гектар балауыз пісу және 10,6 мың гектар толық пісу фазасында тұр.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, егін науқанындағы басты мәселе – егістік алқапты сусыз қалдырмау ісі күрделі жағдай. Соған орай, су тапшылығына байланысты қалыптасқан жағдайда тұрақты мониторинг және кеңінен түсіндірме жұмыстарын жүргізу үшін барлық ауданда арнайы жұмысшы топтар құрылғанын мәлімдеді.
«Жалпы, биыл егілген ауыл шаруашылығы дақылдарын тұрақты суаруға 3,9 млрд текше метр су лимиті белгіленген. Бекітілген кестеге сәйкес, егілген егіс барлық канал бойынша кезектілікпен суарылды. Белгіленген су көлемін тиімді пайдалану мақсатында қашыртқыдағы суды екінші мәрте пайдалану бағытында облыста 57 дана насос қондырғысы жұмыс істеп жатыр», – дейді бұл жөнінде басқарманың егіншілік және өзімдік қорғау бөлімінің басшысы Асылжан Жарылқасынов.
Жалпы, облыста биылғы егілген егісті тұрақты сумен қамтамасыз етуге 3,9 млрд текше метр су лимиті белгіленген. Бүгінде осы көлемнен каналдар арқылы облысқа тіршілік нәрінің 3,7 млрд текше метрі алыныпты.
Дей тұрғанмен, дария деңгейінің жыл өткен сайын төмендеуі су мамандарының бас ауруына айналып тұр. Соның ішінде егістікті сусыз қалдырмау мақсатында түйткілді шешудің түрлі тетігі қарастырылып келеді. Сондай тәсілдің бірі – күріштің көлемін азайтып, оның орнына көкөніс, бақша өнімдерін егу бастамасы іс жүзінде тәжірибеден өткізіліп жүр. Бұл бірінші кезекте суды үнемдеудің оңтайлы жолы болып есептелсе, екіншіден өңірде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деген пікір бар. Нақты кезеңде облыста азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытында жергілікті тұрғындарды өзін-өзі әлеуметтік маңызы бар картоп, көкөніс, бақша өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында ауқымды шаруалар атқарылған. Бұл тұрғыда басқарма тарапынан 2025 жылы өңірде барлығы 5,1 мың отбасына ұжымдық түрде бақша егуге қосымша 3,3 мың гектар жер дайындалған. Бүгінгде 3 300 гектар дақылдар толығымен егілгенін жеткізді.
Су үнемдеуге сеп болады деген тәсілдің тағы бірі – тамшылатып суару технологиясы да сырбойылық шаруалардың қолданысына енгізіліп келеді. Су мамандары әлемдік тәжірибеде тиімділігін көрсеткен бұл тәсілдің су тапшылығын сезінбеуге ықпалы зор дегенді алға тартады. Яғни, біріншіден судың ысырабын азайтса, екіншіден өнім көлемін арттыруға жол ашады деген пікір қалыптасқан.
Дерекке сәйкес, тамшылатып суару тәсілі өткен ғасырдың ортасында Израильде зерттеліп, алғаш қолданысқа енгізіліпті. Содан бері бұл әдіс әлемдік деңгейде озық технология ретінде пайдаланылып келеді екен.
Осы ретте соңғы жылдары сыр диқандары да тамшылатып суару технологиясын тиімді пайдалана бастағанын айтып жүр. Әсіресе, бірқатар іргелі күріш шаруашылығы тиімді технологияны қолданысқа енгізіп, оң нәтижеге қол жеткізгені жиі естіліп қалады.
Бұл тұрғыда басқарма тарапынан әлемдік деңгейде оң нәтиже көрсеткен бұл тәсілдің Сыр өңірінде де су ысырабын азайтуға сеп болып отырғанын алға тартады.
«Соңғы жылдардағы су тапшылығы жағдайларына байланысты су үнемдеу технологияларының маңызы артып келеді. Бұл ретте, тамшылатып және жаңбырлатып суару технологияларының маңызы өте жоғары екенін ескеру қажет. Яғни, тамшылатып және жаңбырлатып суару технологияларының нәтижесінде суармалы суды бірнеше есе үнемдеуге мүмкіндік болады. Сондай-ақ тамшылатып және жаңбырлатып суару әдісімен егістік жердегі дақылдардың түбіне қоректік элементтерді дәл беруге мүмкіндік артады. Осы арқылы суды үнемдей отырып, өнім көлемін арттыруға үлкен әсерін тигізеді. Бүгінде сырбойылық шаруалар тиімді технологияның игілігін сезіне бастады», – деп түсіндірді бұл жайында бөлім басшысы.
Осы орайда басқарманың мәліметіне сәйкес, биыл күріш алқаптарын лазерлік тегістеу көлемі 60 мың гектарға, ал су үнемдеу технологияларын пайдалану көлемі екі есеге дейін артқан. Яғни, су үнемдеу технологияларының нақты көлемі 8 100 гектарға жеткізілгені мәлім болды.
Өз кезегінде су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі Арал-Сырдария бассейндік инспекциясы мамандары да дарияда биылғы жылы су деңгейі өте төмен болғанын жоққа шығармайды. Соған қарамастан егістік алқапты сумен қамтамасыз ету бойынша нақты шаралар жүргізілгенін мәлімдеп отыр.
Қалай дегенде де, бүгінде дария демігіп, Сырдың күйі қашып тұр. Себебі өзімізден бөлек, судың сағасындағы өзбек пен қырғыз ағайындар тіршілік нәрінен қажетті мөлшерімізді алуға тосқауыл болып тұрғаны жасырын емес. Яғни, Сыр суының мәселесі аталмыш елдермен тығыз байланысты екені белгілі. Сондықтан көршілес мемлекеттермен әлі де тиімді келіссөздер жүргізу қажет.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы