Ғылым және жоғары білім министрлігінің мәліметінше, экономикаға инженерлік, су және энергетика, жол құрылысы, көлік, әуе жолдары мен темір жол саласындағы мамандар қажет. Ал талапкерлер арасында медицина, педагогика, инженер, биотехнология мен жеңіл өнеркәсіп, тау-кен ісі мамандығына сұраныс көп. Одан бөлек, қоғамда жоғары білім алмай-ақ курс оқып, ақша тапсам дейтін көзқарас бар.
Курс оқып, табыс таптым...
Қазір мектеп бітірген соң ЖОО-ға түспей-ақ, түрлі курс оқып, жоғары жалақы алып жүргендер бар. Қала берді мектеп оқушысы тойға шығып, мобилограф ретінде бір видеоға 5 мың теңгеден 15 мың теңгеге дейін ақы алады. Осыған байланысты әлеуметтік желіде бір дәрігер мобилографтардың жоғары ақы алатынын, ал дәрігерлер 250-300 мың теңге жалақыға жұмыс істейтінін жазған. Содан ба қазір төрт жыл бір оқуды «мүжігенше», сол аралықта қысқамерзімді бірнеше курс оқымаймын ба дейтін ұстаным да бар. Бірақ өзі қалаған мамандыққа грантқа оқуға түсе алмаған соң, хоббиін кәсіпке айналдырып, пайда тауып отырғандар да бар. Соның бірі – тігінші Бақдәулет Парсаханов. ҰБТ тапсырып, 91 балл жинағанымен, өзі қалаған мамандыққа грантқа түсе алмаған. Содан белгілі тігіншінің курсын 600 мың теңгеге сатып алған. Басында тігіншінің көмекшісі болып жұмыс істеп, қазір өзі дүкен ашуға қамданып жүр. Классикалық костюм тігіп, одан қалса костюмді қалай киіп, қалай таңдауы керегі жөнінде блог жүргізеді. Дегенмен Бақдәулет жоғары білім алуға ниетті. Жағдайы реттелсе, өзі қалаған мамандықты меңгеріп шығады.
Сол сияқты қоғамда көк қағазды көбірек табу үшін құжаттың не керегі бар дейтін түсінік бар. Профориентологтің айтуынша, жастардың пікірі екіұдай болғанымен, академиялық білімнің маңызын ешкім сызып тастаған жоқ.
«Шынтуайтында, жастар арасында бұрынғыдай «диплом алу керек» дейтін қағида жоқ. Оған себеп – дипломсыз-ақ курс оқып, жақсы табыс табуға болатын мамандықтың көбеюі. Оның ішінде медиа, IT, дизайн саласы болсын курс оқып, жұмыс істеуге дағдыланған. Көбінесе, диплом емес, тәжірибе мен дағды маңызды. Десе де, диплом өзінің маңызын жоймайды. Мемлекеттік, академиялық ортада әлі күнге дейін диплом талап етеді. Төрт жылдық білімді қысқамерзімдік курспен салыстыруға келмейді. Өйткені бұл академиялық білім, бұл жерде академиялық, ғылыми тұжырымдама негізінде білім алады. Одан бөлек, кейбір мамандықты курс арқылы оқып білу мүмкін емес. Қазір университеттің көбісі 3 жылдық білім беру бағдарламасына көшіп жатыр. Яғни, үш жылдың ішінде төртжылдық білімді игеріп шығады. Жаңадан ашылған көп университетте осы үшжылдық білім беру жүйесі бар», – дейді профориентолог Жасұлан Бостандықұлы.
Иә, кейінгі бес-жеті жыл ішінде елімізде қысқамерзімді курс арқылы SMM-маман, графикалық дизайнер, веб-программист, копирайтер, видеомонтажер болып болып табыс тауып жүргендер бар. Оған қоса, фриланс пен кәсіпкерлікте де диплом маңызды емес. Жауапты, нәтиже көрсете алатын тәжірибесі бар маман болсаңыз жетіп жатыр. Белгілі бір курсты оқыған соң, бірден табыс таба алмайтыныңыз тағы бар. Бастапқыда тегін немесе жарты бағасына келісіп, жұмыс істеп, портфолио жинайсыз. Былтыр LinkedIn жариялаған мәлімет бойынша, digital саладағы жұмыс берушілердің 80%-ы skills over degree принципін ұстанады. Яғни, оларға дипломнан гөрі тәжірибе маңызды.
Оның үстіне, жыл санап елімізде EdTech (білім беру технологиялары) нарығы кеңейіп жатыр. Естеріңізде болса, пандемия кезеңінде онлайн білім алу, кәсіп меңгеру кең етек алды. Stepik, Coursera, Skillbox, Serpin, Bilim Media Group, QWANT, MARS Academy, Result School сияқты платформа арқылы мыңдаған адам білім алды. Бұл алаңда онлайн түрде, өзіне икемді форматта оқып, қысқа мерзімде кәсіби дағдыны меңгерді. Сәйкесінше, дипломсыз жұмысқа орналасуға мүмкіндік берді. Осы аралық білім жүйесіне өзгеріс керегін, заман талабына сай лайықтау қажетін нұсқады.
Кәсіби білім маңызын жойған жоқ
2022 жылы Асхат Аймағамбетов жоғары білім беру турасында көптеген елде 3 жылда бакалавриатты аяқтауға болатынын айтты. Біз де осы мерзімге көшуіміз керегін, тіпті кей мамандық бойынша 2,5 жылда оқуды аяқтауға болатынын атап өткен. Осыдан соң кей университет пилоттық жоба ретінде осы аралықта жоғары білім беруді қолға алды. Қазір AlmaU, Astana IT сияқты бірқатар университетте үш жылдық білім беру бағдарламасы бар.
Үш жылдық білім беру жүйесі демекші, биыл AlmaU университеті алғаш рет осы бағытта білім алған түлектерін «шығарып» салды. Университет маманы: «Бұл – заман талабына сай, жүйеленген шешім», – дейді.
«Біз 3 жыл бұрын осы білім беру бағдарламасына көштік. Биыл алғашқы түлектер диплом алды. Бұл – нарық талабы. Қазір бірқатар мамандық бойынша 4 жыл университетте оқудың қажеті жоқ. Сондықтан біз тәжірибеге негізделген үшжылдық бағдарламаға көштік. Жоғары білім – ол тек кәсіпке (профессияға) дайындау ғана емес. Сондықтан кей мамандық үшін 2 жыл аз. Себебі университеттің әлеуметтік институт ретінде жан-жақты тұлғаны қалыптастыру сияқты миссиясы да бар», – дейді AlmaU университетінің академиялық даму жөніндегі проректоры Әсел Арын.
Проектор сөзін профориентолог та құптап отыр. Оның айтуынша, университет берген академиялық білімді ешбір курс бере алмайды. Төрт жыл ғылыми бағытта, күнделікті өмірге қажет емес дүниені оқу мүмкін екенін де ескертті. Бірақ «бұл – академиялық білім» деп аталатынын ұмытпауды қосты. Одан қала берді, университетте оқу ол диплом алу емес, университетте оқу – орта табу, өзіннің қабілетіңді шыңдау екенін айтты. Аталған жылдар ішінде университте жүріп тіл үйреніп немесе басқа қабілеті меңгеруге болатыны да рас. Оның пікірінше, университетке барған не бармаған баланы салыстырсақ, біріншісінің өзін-өзі ұстауы, жүріс-тұрысы, этикасы бірден білініп тұрады. Адамды орта тәрбиелейтіні рас болса, ол дипломмен қатар өзін тәрбиелеуге мүмкіндік алады.
«Мысалы, өзім Экономика факультетін бітірген соң, алдыма осы саланы таңдаған балалар келеді. Арманы – бастық болу, менеджер болу. Барлығы «Басқару және менеджмент» білім беру бағдарламасына оқуға түскісі келеді. Соның ішінде менеджер боламын дейді. ҰБТ тапсырмай-ақ екінің бірі менеджер бола алатынын алға тартамын. Менеджер болу – білім емес, дағды. Адамда менеджерлік талант болады. Менеджерлікті курспен оқып алуға болады. Айналдырған төрт функциясы бар, соны игерген адам менеджерге айналып шыға келеді. Осы тұрғыда атына қызығып емес, болашағына, дамуына қарап, мамандық таңдау керек. Менеджер боламын дейтін баланы барынша басқа мамандыққа жіберуге тырысамын. Менеджер банкте де, басқасында да менеджер. Банктегі менеджер қатардағы консультанттан бастап көтеріледі. Яғни, адам менеджер болуды жұмыс барысында иегеруі мүмкін. Сондықтан бұған төрт жыл уақытты сарп етудің қажеті жоқ», – дейді профориентолог Жасұлан Бостандықұлы.
АҚШ-та мектеп бітіргеннен кейін біржылдық демалыс алатын кезең бар. Оны «gap year» деп атайды. Бір жыл ішінде ол өзіне не қажетін анықтап, түрлі салада өзін сынап көруіне болады. Әлде біздегі білім жүйесіне осындай аралық қажет пе? Өйткені мамандар қысқамерзім ішінде алған білім үнемі толықтыруды қажет ететінін айтады. Аталған кезең ішінде кәсіби білім алудың маңызын түсіне жатар.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ