Ауылдан қалаға ағылған жас буынның басты мақсаты – жоғары білім алу, жұмыс табу, заманауи өмір салтына бейімделу. Жастардың қалаға ұмтылуын олардың жеке армандары немесе өмірлік таңдауы ретінде ғана қарастыру жеткіліксіз. Бұл – терең әлеуметтік, экономикалық және мәдени себептері бар көпқабатты процесс. Ауылда сапалы білім мен қызмет түрлерінің тапшылығы, жұмыс орындарының жетіспеушілігі, заманауи өмірге сай инфрақұрылымның жоқтығы – жастардың болашағын қалаға байлап отыр. Көші-қон статистикасы да осыны растайды: соңғы онжылдықта Қазақстанның ірі қалаларындағы жастар үлесі айтарлықтай артқан, ал ауыл тұрғындарының саны керісінше кеміп келеді. Бұл құбылыс бір қарағанда табиғи әрі заңды сияқты. Кейбір деректерге сүйенсек, болжам бойынша әлемдік деңгейдегі урбанизация 2050 жылы 70 пайызды құрауы мүмкін. Ал ұлттық статистика бюросының мәліметтері бойынша: 2030 жылға дейін әлі 5 миллиондай адам қалаға көшіп келуі мүмкін.
Ауылдан кету – амалсыздық
Көптеген ауыл жастары мектепті аяқтаған соң білім іздеп үлкен қалаға қоныс аударады. Ал жоғары білімі бар мамандар болса, жұмыс жағдайы мен әрі өзінің материалдық жағдайын жақсарту мақсатында қалаға көшуге мәжбүр болатыны мәлім. Ал ауыл ше? Ауылда жастар азайған сайын, еңбекке қабілетті буын сирейді. Бұл ауыл шаруашылығына, жергілікті кәсіпке және мәдени мұраның сақталуына кері әсерін тигізеді. Қарттар ғана ауылда қалып, тіршіліктің діңгегі әлсірейді. Ақырында ауыл өмір сүруге қолайсыз емес, мағынасыз кеңістікке айналып бара жатқандай көрініп тұр. Түркістан облысының тумасы Айсәуле Серікқызы да ауылдан қалаға көшіп келген жастардың қатарынан. Диплом бойынша мамандығы – мұғалім. Түркістан облысынан елордаға қоныс аударған.
–Мен өзім ауылда өстім. Мектеп бітірген соң, ұстаз болуды армандадым. Жоғарғы оқу орнын аяқтаған соң ауылға оралуға ниеттеніп едім, бірақ барғанда шындықпен бетпе-бет келдім. Білім беру мекемесінде бос орын болмады, жалақы төмен, бірақ жауапкершілік көп. Амал жоқ, қалаға келіп жұмыс істей бастадым. Мұнда да қиындық жоқ емес, бірақ ең болмағанда өз күшіңмен дамуға мүмкіндік бар. Кейде ауылымды, ондағы адамдарды сағынамын. Ауылда қалуға жастарды ынталандыратын бағдарлама керек сияқты. Ауылда да бақытты өмір сүруге болады. Ол үшін жай сөз емес, нақты мүмкіндік керек. Тек жол немесе интернет қана емес, болашағына сенетін орта керек. Сонда ғана жастар ауылға қарап емес, ауылда қалуға ұмтылады деп ойлаймын, – дейді Айсәуле Серікқызы.
Экономист Дана Оразқызының айтуынша, жастардың ауылдан қалаға көшуін біз «табиғи үрдіс» ретінде қабылдаймыз. Бірақ оның астарында жүйелі экономикалық теңсіздік жатыр. Ірі қалаларда жұмыс орындары, инвестиция, әлеуметтік инфрақұрылым жақсы шоғырланған. Ал ауылдарда керісінше – жұмыс аз, табыс төмен, экономикалық белсенділік әлсіз.
– Егер біз ауылда жастарды ұстағымыз келсе, тек жалақыны емес, экономикалық экожүйені дамытуымыз керек. Яғни, ауылда бизнес ашуға, агросалада жұмыс істеуге, білікті еңбек етуге қолайлы орта қажет. Мемлекеттік бағдарламалар бар, бірақ олар көп жағдайда қысқамерзімді немесе қағаз жүзінде қалады. Қысқасы, ауылдан кету – жастардың таңдауы емес, мүмкіндіктің жетіспеуінен туған амалсыздық. Бұл үрдісті өзгерту үшін мемлекеттің де, жергілікті биліктің де ұзақмерзімді жоспары қажет, – дейді экономист.
Қала бәріне бірдей мүмкіндік бермейді
Ауыл халқының азайып бара жатқанын Парламент отырыстарында жиі айтып жүрген Мәжіліс депутаттарының есебінше, кейінгі жылы Оңтүстік Қазақстан облысындағы ауылдардан 6,4 мың, Жамбыл облысы ауылдарынан 2,8 мың, Шығыс Қазақстан облысынан 2,7 мың адам қалаға көшіп кеткен. Маңғыстау облысындағы ауылдардың халқы 2,4 мыңға, ал Қостанай мен Солтүстік Қазақстан облыстарының ауылдарында адам саны 2,3 мыңға азайды. Басым бөлігі көбінесе Оңтүстік өңірінен қоныс аударған.
Урбанист Әлихан Көшербаевтың пікірінше, жастарда толықтай еркіндік болуы керек. Олардың қай жерде даму және табыс көбірек болса, сол жаққа ұмтылғаны дұрыс. Онсызда елімізде диплом алғанымен ол салада қызмет етпейтіндер саны өте көп. Ауыл мен қала арасындағы мүмкіндіктер тең емес екені ешкімді таңқалдыратын дүние емес.
– Негізі, макроэкономикада жұмыс істейтін бір қағида бар – people respond to incentives. Сол призмамен қарайтын болсақ, кез келген адам қай жерде даму және табыс көбірек болса, сол жаққа ұмытылады. Ауылдан қалаға көшу мүлдем жаман емес. Кез келген адамды шектеуге болмайды. Адамды шектейтін болсақ, оған бүкіл жағдайды дайындау керек. Ол кісі еркін таңдау жасамаса, сол еркіндікті алған шектеушілерден сұраныс болады. 90-жылдарға қарай шектеуші режимнің астында тұрудан шаршадық. Қала жастарға да, басқа топтарға да қатты жайлы болмау мүмкін. Ауылдағы экология мен Алматыдағы экологияны салыстыратын болсақ, ауыл әлдеқайда жеңеді. Ауылдың кең байтақ жайлауларын кез келген қалада таба алмайсың, Алматы болса да, Нью-Йорк та болсын.
Әлемнің ең дамыған елі Америка да – мигранттар елі. Көші-қонға жақсы жағдайлар жасалған мемлекеттер – ең дамыған экономиканы құрады. Біз де көші-қонға әрқашан ашық болған халықпыз. Статистика бойынша, көшетін жастардың көшпеген қалалық жастармен салыстарғанда кейінгі экономикалық деңгейі жақсырақ болады. Америкада мысалы, ең дамыған топтардың бірі – Азиядан көшкен мигранттар. Сондай-ақ заманауи технологиялардың арқасында бәріміз ауылда емес, түрлі-түрлі қалада тұрамыз, – дейді Әлихан Көшербаев.
Жыл сайын мыңдаған жас ауылдан қалаға көшіп жатыр. Олардың өмір сүру ортасы елдің келешегін айқындайды. Жастардың қалаға жаппай ағылуы – уақыт талабы сияқты көрінгенімен, бұл үрдіс елдің ішкі балансына әсер ететін ұзақмерзімді құбылыс екенін ұмытпауымыз керек. Қала бәріне бірдей мүмкіндік бере бермейді, ал ауыл бәрін жоғалта бермеуге тиіс.
Абылайхан Дүйсенбек, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ студенті