Абзал Құспан, Мәжіліс депутаты: Қылмыстық кодекстегі түзетулер – қоғам сұранысына жауап

Жобада «дропперлік» үшін қылмыстық жауапкершілік енгізу, вейп өнімдерін заңсыз сату мен таратуға шектеу қою, сондай-ақ ерекше қорғалатын жануарлар мен өсімдіктерге қатысты құқықтық нормаларды нақтылау секілді маңызды мәселелер қарастырылған. Аталған заң жобасы азаматтардың қауіпсіздігін арттырып, құқықтық жүйенің заманауи сын-қатерлерге бейімделуіне жол ашады. Заң жобасының ерекшеліктері мен қоғамға әсері жайлы мәжіліс депутаты Абзал Құспанмен сұхбат құрдық.

– Абзал Темірғалиұлы, ең әуелі Қыл­­мыстық заңнаманы оңтай­ландыру мәселелері жөніндегі заң жобасының негізгі мақсаты мен оның қылмыстық процестегі қан­дай өзекті мәселелерді шешуге ба­­­ғыт­талғанына тоқталып өтсеңіз.

– Қолданыстағы қылмыстық, қыл­мыстық процестік, қылмыс­тық атқару кодекстерінің қабыл­дан­ғанына биыл 10 жыл толған екен, сол 10 жыл ішінде 100-ден ас­там заң жобасы аясында 1000-нан астам өзгерістер мен то­лық­ты­рылулар енгізіліп, ол өз ке­зе­гін­де, қылмыстық заңнаманың тұ­рақсыздығына әкеп соқты. Бұл жағдайға орай құқыққолдану­шы­лар мен ғалымдар, тіпті мем­ле­кет басшысы деңгейінде сын-пі­кір айтылды. Осыған бай­­­­ланысты, қа­­­зіргі заң жобасының ең басты мақ­саты, ол – қылмыстық заң­на­маны тұрақтандыру.

– Дропперлік ұғымын қыл­мыс­тық заңнамаға енгізуге қандай се­бептер негіз болды және бұл өзгеріс ин­тернет-алаяқтықпен күресте қандай рөл атқарады?

– Заң жобасын әзірлеу ке­зін­де бұл қылмысты «дропперлік» деп емес, қазақ немесе орыс ті­лін­­де өзгеше атау туралы ұсы­ныс­тар болды. Бірақ соңында «д­роп­пер­лік» деген атау қалдырылды. Се­бебі бұл – ұлттық емес, ха­лық­аралық сипаттағы қылмыс. Дроп­перлер – бұл алаяқтарға, әдетте Қа­зақстаннан тыс жерлерде отыр­ған қылмыскерлерге ақша ау­даруға көмектесетін адамдар. Елі­мізде интернет-алаяқтық дең­гейі өсіп барады, бұл мәселе Мем­­лекет басшысының бақы­лауын­­да тұр. Себебі миллиард­та­ған қаржы шетелге шығарылып жа­тыр. Жапа шегушілер саны көп. Көбіне зардап шегетіндер – ә­леу­мет­тік осал топтар, ең алдымен – ег­де жастағы азаматтар. Сондық­тан біз азаматтарымыз­дың ақ­­­­­­шасының шетелге заңсыз шы­ғуы­на тосқауыл қойғымыз келеді.

Мұндай жағдай өте көп. Дроп­­­перлер көбіне әлеуметтік осал топтардың өкілдері – сту­дент­­­тер, жұмыссыздар, еңбек миг­ранттары. Бірақ олар – жап­пай әрі ауыр қылмыстар жасауға сеп болатын негізгі құрал. Дәл осы адамдар болмаса, қылмыс­кер­лер өз ойларын жүзеге асыра ал­мас еді. Сондықтан мұндай әре­кет­тер­ге тиісті құқықтық баға бе­рілуге тиіс.

– Қылмыстық сая­саттағы гу­ма­низм қағидалары жайында ай­тып жүрсіз. Осыған орай мүге­дек­тігі бар азаматтарға қа­тысты өмір бойына бас бос­тан­ды­ғынан айыру жазасын қол­дан­бау туралы өзгеріс енгізілді. Бұл ба­­ғытта тағы қандай өзекті мә­се­ле­лер қаралды?

– Бұл – І және ІІ топтағы мү­ге­дектігі бар азаматтар. Өзгеріс тек осы санатқа қатысты енгі­зі­ле­ді. Бұл – Қылмыстық кодек­с­те­­гі гуманизм қағидатынан туын­дай­ды. Сондықтан осы норманы толықтыру қажет деп шештік.

Бізде өмір бойына бас бос­тан­дығынан айыруға балама – 25 жыл­ға бас бостандығынан айыру. Бұл жаза жасына немесе мүге­дек­тік тобына қарамастан қолда­ны-л­уы мүмкін. Бірақ өмір бойына бас бос­тандығынан айыру мүге­дек­­­терге қолданылмайды.

Тағы бір түзету – мүгедек ба­ла­ны тәрбиелеп отырған сот­тал­ған азаматтардың шартты түрде мерзімінен бұрын босап шығу (ШМБ) мүмкіндігі. Бұл да Қыл­мыс­тық кодекстегі гуманизм қа­ғи­даттарына және баланың құ­қығын қорғау мүддесіне сай қа­былданған. Норма қарапайым кө­рінгенімен, көп пікірталас ту­дырды.

Нәтижесінде, біз қылмыс жа­сағанға дейін мүгедек баланы тәр­биелеп отырған адамдарға қа­тысты болсын деген шешімге кел­дік. Егер адам расымен де мұн­дай баланы тәрбиелеп келсе, он­да жазаның үштен бір бөлігін өте­геннен кейін шартты түрде мер­зімінен бұрын босап шығуға өті­ніш білдіре алады.

– Заң жобасында вейптерді са­­туға, таратуға және жарна­ма­лау­ға тыйым салу көзделгені бел­гілі. Бұл бастама қандай қоғамдық қауіптерге жауап ретінде ұсыныл­ды және вейп қолданудың нақты қандай салдарлары ескерілді?

– Вейптерге қатысты қыл­мыс­­­­тық жауапкершілік енгізіл­ген­нен кейін еліміздің аумағында аса ірі көлемде вейп сақталған қой­малар анықтала бастағаны ту­ралы ақпараттар түсе бастады. По­лиция қызметкерлері оқиға ор­нына барып, анықтаса да, қа­зіргі заңнамада сақтау үшін жауап­кершілік қарастырылмаған.

Вейптер Қазақстанға басқа елдердің аумағынан бір жолмен кір­гізіліп жатыр. Тіпті, еліміздің өзін­де де өндіріле бастаған. Қой­ма­ларда аса ірі көлемде сақталып отыр – бұл барлық ірі қалаларға тән жағдай.

Қолданыстағы заңнамада тек сату, тарату және кәсіпкерлік қыз­мет үшін қылмыстық жауап­кер­шілік қарастырылған. Бірақ сақ­тау үшін – жоқ. Уақтылы осы мә­­селе ескерілмегендіктен, әріп­тес­­теріміздің өтініші бойынша қол­даныстағы бапты толық­тыр­дық – енді егер сақтау, тасымалдау не­месе жөнелту сату және тарату мақ­сатында және айтарлықтай кө­лемде жүзеге асса, қылмыстық жауап­кершілік қарастырылады. Сан­кция өзгермейді – ол вейпке тыйым салу туралы заңда көрсе­тілген деңгейде қалады.

Мұнда адамның ниеті маңыз­ды. Егер курьер жеткізетін сәлем­де­менің жалпы құны 50 АЕК-тен (196 600 теңге) асса, ол үшін жауап­қа тартылуы мүмкін. Ал бұл со­мадан аз болса – қылмыстық жауап­кершілікке тартылмайды. Же­ке тұтыну үшін сақтағандарға еш­қандай жаза қолданылмайды. Тек тарату мақсатында әрекет ет­кендерге жаза қолданылады.

– Сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктерге қатысты жаңа бап не үшін қажет болды және бұл өзгеріс табиғатты қорғау ісінде қандай түбегейлі нәтиже береді деп күтілуде?

– Бұл – менің жеке бастамам. Мен Батыс Қазақстан облысынан сайланған депутатпын. Сол өңір­де киіктерге қатысты мәселе өте өзек­ті. 2016 жылы киік жойылып кету қаупінде болған кезде Қытай олардың мүйізін белсенді түрде са­тып ала бастады. Сол кезде киік­тердің барлық бөліктерін, оның ішінде дериваттарын экс­порт­тауға тыйым салынды. 

2023 жылы киіктердің саны кө­бейіп, бұл ауыл шаруашы­лы­ғына кедергі келтіре бастады. Сол кез­де 339-бап күшейтілді, бірақ  заңгер ретінде ол кезде қа­те­лік кеткенін айттым. Себебі барлық құқық­бұзу­шы бір бапқа біріктірілді: бра­ко­ньер­лер де, сатып алушылар да, сату­шылар да, тасымалдаушылар да – бәрі бірдей жауапкершілікке тар­тылды. Бірақ нағыз зиян кел­тіріп отырған – браконьерлер.

Ал қазір 339-бап бойынша жа­за­сын өтеп жатқандар – ауыл тұр­ғындары, ішінде бірде-бір кә­сіби браконьер жоқ. Балыққа қа­тысты да сол жағдай. Мысалы, бе­кіре тұқымдас балықтарды ау­лау. Зардап шегетін – ұстаған адам емес. Еліміз бойынша ша­ма­мен 800 адам осындай баппен сот­талған. Қазір оларды босату кү­­тілуде. Себебі біз оларға қа­тыс­ты кейбір шарттарды жұмсар­ту­да­мыз. Қылмыстық кодекстің 6-ба­бы бойынша, олар жергілікті сот­қа жүгінеді, сот олардың ба­бын 339-1-ге ауыстырады. М­а­те­риал­дық шығын алынып таста­ла­ды және оларда шартты түрде мер­зімінен бұрын босап шығуға не­месе жазаны жеңілдетуге өті­ніш беру құқығы пайда болады.

– Заңда қалыңдыққа қатысты жаңа өзгерістер бар. Осы мәселе жайында толығырақ айтып бер­сеңіз? Бұл өзгерістер азаматтардың құқықтары мен міндеттеріне қалай әсер етеді?

– 1959 жылғы Қылмыстық ко­­­­декс­те мұндай бап болған. Бұл ре­дакция 1997 жылға дейін қол­да­ныста болды. Кейін бұл баптың қа­жетсіздігі немесе өзектілігін жо­ғалтқаны туралы шешім қа­был­данып, кодекстен алынып тас­талды. Бұл жағдайдың ушы­ғуы­на да әсер еткен болатын. Ста­тистика бойынша соңғы кез­де Қазақстанда қалыңдық ұрлау фак­тілері көбейіп келеді. 2019 жыл­дан 2023 жылға дейін Қазақ­стан­да әйелдерді ұрлау фактілері бойынша 214 сотқа дейінгі тер­геп-тексеру басталған. Оның 94,3 пайызы (яғни 201 іс) қылмыс құ­ра­мының болмауына байла­ныс­ты тоқтатылған. Себебі Қыл­мыс­тық кодекстің 125-бабында – адам ұрлау – былай деп көрсетілген: егер ұрлаған адам жәбірленушіні өз еркімен босатса, іс тоқт­а­ты­ла­ды.

Атырауда өткен Ұлттық құ­рыл­тай отырысында бұл мәселеге Мем­лекет басшысы назар ауда­рып, оған құқықтық баға беруді тап­сырған болатын. Осыған орай де­путаттар Мұрат Әбенов пен Ма­рат Башимов заңнамаға өзге­рістер енгізуді ұсынды.

Бұл жерде екі маңызды жаңа ере­же бар. Біріншісі, 125-баптағы «өз еркімен босату» туралы ес­керт­пе алынып тасталды. Қыл­мыс­тық кодекске жаңа 125-1-бап ен­гізіледі – қарапайым тілмен айт­қанда, «қалыңдық ұрлау». Бұл ауыр қылмыс болып саналады. Бап­тың мазмұны мынадай: тұл­ға­ны некеге тұруға мәжбүрлеу – күш қолданамын, мүлікті бүл­ді­ре­мін немесе жоямын деп қор­­­­­қыту, бопсалау, ар-намысына тиетін не­месе жәбірленуші мен жа­қын­дарына зиян келтіретін ақпаратты таратамын деп қорқыту арқылы жүзеге асырылады.

– Сонымен қатар «сталкинг» жай­лы норманы талқылау бары­сын­да қызу пікірталас болды. Де­пу­таттар осыған қатысты қандай ортақ шешімге келді?

– Сталкинг – бұл адамның ер­­­кінен тыс түрде онымен бай­ла­ныс орнатуға немесе аңдуға ба­ғыт­талған, зорлықсыз, бірақ елеу­лі зиян келтіретін заңсыз әре­­­­кеттер. Жаңа 115-1-бап бойын­ша стал­кинг үшін: 200 АЕК-ке дейін (786 400 теңге) айыппұл немесе дәл сон­дай мөлшерде түзету жұмыс­тары, 200 сағатқа дейін қоғамдық жұмыс немесе 50 тәулікке дейін қа­мауға алу жазасы қарастыры­лады.

Сталкинг – бұл бір адамның екін­ші адамға бақылау орнатуға ты­рысуы. Мысалы, жәбір­ле­ну­ші­нің телефонына, компьютеріне шпиондық бағдарлама орнату, жа­сырын камера қою, тыңдау құ­рылғыларын қолдану арқылы. 

– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан Кәмила ДҮЙСЕН