Бүгінде елімізде психологиялық қызмет көрсету саласының дамуы өзекті мәселелердің біріне айналды. Қолданыстағы бірыңғай стандарттар мен лицензиялау жүйесі мамандардың кәсіби деңгейіне қаншалықты кепіл болып отыр? Жыл сайын дайындалып жатқан 6,5 мыңнан астам психологтің білім сапасы мен практикалық қабілеттерін бақылау тетіктері қандай? Осы бағытта әзірленіп жатқан заң жобасы саладағы қандай проблемаларды қамтиды? Біз мұны «Алаңда» сарапшылардан сұрап көрдік.
– Қазақстанда қазіргі қолданыста психологиялық қызмет көрсетудің қандай бірыңғай стандарттары мен лицензиялау жүйесі бар?
Айна МЫСЫРӘЛІМОВА,
Мәжіліс депутаты:
– Мемлекет халықтың психологиялық саулығын сақтау үшін бірнеше стратегиялық қадамдар жасап жатыр. Атап айтқанда, психологиялық қызмет көрсету заңнамалық деңгейде жетілдірілуде, бұл балалар мен ересектердің психологиялық әл-ауқатын қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар психотерапевттер мен психологтер үшін кәсіби құзыреттілік деңгейі және олардың қызметін бақылау жүйесі күшейтілуде. Мемлекет психикалық денсаулықты жақсарту үшін білім беру жүйесі мен мемлекеттік мекемелерде психологиялық көмек көрсету қызметтерін дамытуға бағытталған шаралар қабылдауда. Психологтер мен психиатрлар үшін арнайы даярлық пен білім беру бағдарламаларын жетілдіру маңызды болып табылады. Сондай-ақ әлеуметтік қолдауды күшейту, профилактикалық шараларды енгізу және балалар мен жасөспірімдер арасында психикалық денсаулықты сақтау үшін кешенді шаралар қажет.
Шолпан КАРИНОВА,
«AMANAT» партиясының хатшысы:
– Бүгінгі таңда Қазақстан әлеуметтік қолдаудың толыққанды институты ретінде психологиялық қызметті қалыптастырудың маңызды кезеңінде тұр. Алайда бірыңғай лицензиялау жүйесінің, кәсіби стандарттардың және психологтердің біліктілігін растау механизмдерінің болмауы алаңдаушылық тудыруда. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ашық деректеріне сәйкес, елде 13 000-нан астам психолог маман жұмыс істейді, бірақ олардың қызметін орталықтандырылған есепке алу жоқ, ал статистика салаларға (білім беру, денсаулық сақтау, жеке практика, әлеуметтік сала) бөлініп жүргізіледі. Нормативтік реттеулер де салалар бойынша бар, бірақ толыққанды бірізділік қамтылған ұстаным жоқ.
Ұлттық классификаторда белгіленген 27 психолог мамандығының жиырмасы бойынша нақты біліктілік талаптары жоқ. Бұл салаға тиісті білімі мен арнайы құжаты жоқ адамдардың енуіне мүмкіндік береді. Әрине, білікті, кәсіби мамандар бар, олардың қатары да аз емес. Дегенмен де қысқамерзімді, сенімсіз, оның ішінде онлайн курстардан өткен кейбірі мекемелер мен орталықтарда жұмыс істеп, жеке орталықтар ашып, кәсіби көмекті күмәнді тәжірибемен алмастырып отыр. Олардың әрекетіне бақылау жоқ, бұл бүкіл мамандыққа көлеңке түсіруде және қоғамға, адамдарға қауіп төндіреді. Бұл тұрғыда «AMANAT» партиясы жанындағы Әйелдер қанатының бастамасы ерекше маңызды. Ол еліміздің жетекші жоғары оқу орындары мен сарапшыларын тарта отырып, психологиялық қызмет туралы заң жобасына негіздеме әзірлеуде. Бұл жұмыс аясында мамандар болашақта кім психолог бола алатынын айқындап, мамандардың бірыңғай тізілімін жасап, кәсіби даярлық пен практикалық талаптарды нақтылап, әсіресе психодиагностика саласында міндетті сертификаттауды енгізуді ұсынып отыр. Олар психологиялық көмекті мемлекеттік әлеуметтік саясаттың ажырамас бөлігі ретінде қарастыруды ұсынуда. Әрине, заң шығару бастамасы бар құзыреттер шеңберінде бұл ұстанымдар әлі де нақтыланады, кеңейтіледі, толықтырылады деп есептеймін.
Нұргүл ТОҚСАНБАЕВА,
психология ғылымдарының докторы, профессор:
– Еліміздің жоғары оқу орындарында психолог мамандарды даярлау бірыңғай стандарттар мен арнайы лицензия негізінде ғана жүзеге асырылады. Университеттерде білім алатын студенттердің кәсіби дайындық деңгейі мен практикалық бейімділігі жоғары. Мәселен, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде жалпы психологиямен қатар, салалық бағыттағы мамандар да дайындалады. Атап айтқанда, әскери, этнопсихология, кроссмәдени және эксперименттік психология, сондай-ақ басқару, құқық, түзету (коррекциялық) психологиясы оқытылады. Университет базасында әртүрлі психологиялық орталықтар жұмыс істейді. Соңғы үш жыл ішінде студенттер болашақ маман ретінде 9 кредиттік пән аясында осы орталықтарда тәжірибеден өтіп келеді. Нағыз кәсіби маман қалыптастыру үшін білім беру базасының мықты болуы аса маңызды. Дегенмен қазіргі қоғамда психолог мамандығының мәртебесі мен бағасы өз деңгейінде қалыптаспаған. Менің ойымша, бүгінгі таңда университетті тәмамдаған жастар, әсіресе тәжірибеден өткен түлектер, жоғары деңгейдегі практик-мамандарға айнала алар еді. Алайда олардың кәсіби өсуіне жағдай жасайтын және қолдау көрсететін орталықтар өте аз. Егер мемлекет тарапынан ауқымды психологиялық орталықтар ашылып, сол жерде тәжірибелік тренингтер мен кәсіби тәжірибе ұйымдастырылса, психологтер халыққа сапалы әрі қолжетімді көмек көрсете алар еді. Мысалы, ірі емханалар тәрізді ғимараттарда арнайы кабинеттер ашылып, психологтер бірнеше сағат бойы азаматтарға диагностика жүргізіп, практикалық көмек көрсетуге мүмкіндік алса, бұл сала әлдеқайда қарқынды дамитын еді.
– Мемлекет халықтың психологиялық саулығын әлеуметтік саясаттың құрамдас бөлігіне айналдыру үшін қандай стратегиялық қадамдар жасап отыр?
Айна МЫСЫРӘЛІМОВА:
– Психологиялық қызмет көрсету саласындағы жаңа заңнамалық бастамалар қазақстандық қоғамның психологиялық денсаулығын жақсартуға бағытталған кешенді шараларды қамтиды. Бұл шаралар мемлекеттік және жеке секторлардың бірлескен жұмысы арқылы жүзеге асырылып, барлық деңгейде жүйелі түрде жүзеге асырылып келеді. Біріншіден, психологиялық қызмет көрсету заңнамалық деңгейде реттелетін болады, мұнда тәрбие процесінің білім беру жұмысының ажырамас бөлігі екендігі атап өтілмек. Қазіргі таңда қоғамда ата-аналардың өз балаларының психологиялық әл-ауқатына жауапкершілікті жеткілікті деңгейде алмағаны байқалады. Жас ата-аналар, ажырасулар мен жалғызбасты аналар көбінесе баланы тәрбиелеуде қиындықтарға ұшырайды. Бұл баланың психоэмоционалды жағдайына теріс әсер етіп, тұрақсыздық пен күйзеліс туғызады. Психологтер мен психиатрлардың мұндай отбасыларға сапалы қызмет көрсетуі маңызды. Екіншіден, қылмыстық мінез-құлықты, әлеуметтік ауытқуларды анықтау және олармен жұмыс істеу үшін психологтердің арнайы мекемелерге қатысуы міндетті болады. Әсіресе, ювеналды полиция мен жасөспірімдер ісі жөніндегі комиссиялармен жұмыс істеу қажеттілігі артуда. Психологтер психикалық ауытқулары бар тұлғалармен жұмыс істеуге міндетті мамандар ретінде заңнамалық тұрғыда бекітілмек. Үшіншіден, жасөспірімдердің психологиялық әл-ауқатын қолдау үшін кәсіби мамандардың құзыреттілігіне баса назар аударылатын болады. Құпиялылық қағидаттарының сақталуы және бұл талаптарды бұзғаны үшін жауапкершілікті заңды түрде белгілеу қажет.
Шолпан КАРИНОВА:
– Менталдық денсаулықты мемлекеттік саясаттың бір тармағына айналдыру – заманауи сын-қатерлерге берілген жауап. Бүгінде барлық елдер осы проблемалық сұрақтарды назарына алып отыр. Біздің қоғамымыз да оларды сезіп отыр, тыс қалып жатқан жоқ. Ашық деректерде алаңдатарлық ақпараттар бар, олар эмоционалды шаршауға ұшырау, депрессиядан зардап шегу, ұйқысыздыққа шалдығу, апатиямен күресу. Бұл – жай ғана деректер емес, қоғам тарапынан сапалы психологиялық көмекке деген жоғары сұраныстың көрінісі. Әйгілі будда философы, Нобель сыйлығының лауреаты Далай Лама: «Ішкі тыныштық болмаса, адам қаншалықты жайлы өмір сүрсе де, бақыт пен қауіпсіздік сезімі болмайды» деген болатын. Ал америкалық психолог, қажеттіліктер иерархиясы теориясының авторы Абрахам Маслоу «Қауіпсіздікке деген қажеттілік – адамның негізгі психологиялық қажеттіліктерінің бірі. Бұл қажеттілік қанағаттандырылмаса, тұлға толық дами алмайды» деген. Ендеше қандай да болмасын қоғамдағы психологиялық ахуал халықтың негізгі жағдайына әсерін тигізбей қоймайды. Осы жағдайға байланысты «AMANAT» партиясының Әйелдер қанаты еліміз бойынша жетекші мамандарды біріктіретін жұмыс тобын құрып, академиялық қауымдастық, денсаулық сақтау және білім беру өкілдерін, салалық эксперттерді, жеке меншік секторды тартты. Бір жарым жылдан астам уақыт ішінде 200-ден астам сараптамалық ұсыныстар жинақталды. Халықаралық тәжірибеде де оң мысалдар бар. Финляндияда психологтердің қызметін медициналық қызметкерлер деңгейінде реттейді. Германияда мемлекеттік емтихандар мен супервизия талап етіледі. АҚШ-та психолог болу үшін қатаң лицензиялау және сертификаттау жүйесі жұмыс істейді. Қазақстан осы тәжірибелерді зерттей отырып, өз қажеттіліктерімізге сай келетін модель құруға тиіс.
Нұргүл ТОҚСАНБАЕВА:
– Қазіргі уақытта халықтың психологиялық саулығын арттыру мәселесі ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл бағытта практикалық психологтердің атқаратын рөлі жоғары. Мемлекет тарапынан қолдау болса, халыққа жақын орналасқан, баршаға қолжетімді психологиялық практикалық орталықтардың жұмыс істеуіне жағдай жасалса деген ұсыныс бар. Себебі бүгінде балалар арасында буллинг, сондай-ақ мінез қиындығы жиі кездеседі. Акцентуация мәселесі кеңінен таралып отыр, ал ата-аналар бұл жағдайды еңсеруде қиындық көруде. Мектептердегі психологтер саны аз болғандықтан, барлық балаға жеке қолдау көрсетуге мүмкіндік жоқ. Сондықтан халыққа сапалы психологиялық көмек пен қолдау ұсынатын арнайы орталықтар ашылса, бұл қоғамның психологиялық денсаулығының нығаюына үлкен үлес қосар еді. Қазіргі таңда көп психолог өзін таныту үшін амалсыздан өзін жарнамалап, «мен психологпін» деп айғайлауға мәжбүр болып отыр. Бұл дұрыс емес, себебі психология – терең кәсіби дайындықты, сенім мен тәжірибені талап ететін сала. Нағыз мамандар еңбегі арқылы танылуы керек. Егер психологтерге арнап үлкен орталықтар ашылып, олар тұрақты түрде кәсіби қызмет көрсететін болса, халықтың да салаға сенімі артады. Адамдар психологтің көмегіне табиғи түрде жүгініп, психологиялық көмек алуды қалыпты әрі қажетті жағдай ретінде қабылдайтын еді.
– Қазіргі әзірленіп жатқан заң жобасы психологиялық қызметтің қандай мәселелерін қамтиды?
Айна МЫСЫРӘЛІМОВА:
– «AMANAT» партиясы «Психологиялық көмек туралы» заң жобасын әзірлеуде. Қазақстанда психологиялық қызмет көрсету саласы қарқынды дамып келе жатқанымен, әлі де шешімін таппаған өзекті мәселелер көп. Бүгінгі таңда халыққа көрсетілетін қызметтердің ашықтығы мен адам құқықтарын сақтау маңызды талап ретінде алға шығады. Еліміздегі психикалық денсаулық орталықтарында тіркелген 300 мыңнан астам адамның жағдайы, стационарлық көмек пен медициналық-әлеуметтік оңалтудың сапасы және алғашқы медициналық-санитарлық көмек жүйесіндегі осы бағыттың даму деңгейі қайта қарауды талап етеді. Сонымен қатар қоғамда психикалық денсаулыққа қатысты жоғары деңгейдегі стигматизация байқалады. Көптеген адамдар әлеуметтік дискриминациядан қорқып, көмек сұрауға ұялады. Бұл мәселе психикалық ауытқушылықтары бар азаматтардың емделуден кейін жұмысқа орналасу мүмкіндіктеріне де теріс әсер етеді. Білім беру саласында да проблемалар аз емес. Мектеп психологтері жүйелі жұмыс істеуге мүмкіндігі шектеулі, ал колледждерде жастар арасындағы суицид көрсеткіші алаңдатуда. Жоғары оқу орындарында академиялық еркіндік мүмкіндіктермен бірге дайындық сапасына қатысты бірқатар кемшіліктерді де туындатуда: бірыңғай стандарттардың жоқтығы, практикалық тәжірибе алаңдарының жетіспеуі және ғылыми зерттеулердің аздығы байқалады. Осы мәселелердің барлығы елімізде психологиялық көмек көрсету қызметін заңнамалық тұрғыдан реттеу қажеттігін алға тартады. Бүгінде әзірленіп жатқан заң жобасы саладағы реттеусіздікті еңсеруге, мамандарды лицензиялау және қызмет стандарттарын енгізу арқылы халықты сапалы әрі қауіпсіз психологиялық көмекпен қамтамасыз етуге бағытталған. Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, тиімді лицензиялау, қатаң стандарттар мен этикалық нормалар – саладағы сенімділіктің кепілі. Сондықтан Қазақстан да осы бағытта жүйелі және батыл қадамдар жасауға тиіс.
Шолпан КАРИНОВА:
– Әлі жұмыстың тек басы ғана. Заң жобасы деп айтуға ертерек. Нақты Парламент Мәжілісі жұмысқа кіріскенде заң жобасы бойынша айтуға болатын болады. Ал қазіргі мәтінде төмендегідей негізгі мәселелерді шешу үшін негіздемелер ұсынылды: психолог мамандығының құқықтық реттелуінің болмауы; кәсіби емес қызметтің (т.с.с. «жалған психолог») бақылаусыз таралуы; дипломы бар мамандардың бірыңғай ұлттық тізілімінің жоқтығы; білікті, арнайы кәсіби білімді мамандармен қатар шынайы білімі жоқ мамандардың қызметтерді қатар ұсынуы, соның салдарынан кәсіпке келтіріліп жатқан зияндардың болуы; психодиагностика мен кәсіби этика саласындағы стандарттардың жеткіліксіздігі; жеке деректер қауіпсіздігіне байланысты проблемалар; өңірлер бойынша көмекке қолжетімділіктің теңсіздігі және т.б.
Сарапшылар кәсіби стандарттарды бекіту, міндетті аттестация мен тәуелсіз біліктілік кеңесін құру, еңбек функцияларын бекіту, біліктілік талаптары, жүктеме нормативтері мен оқу бағдарламаларына негізгі талаптар енгізуді ұсынады. Сонымен қатар цифрлық қауіптерге – кибербуллинг, әлеуметтік желілердегі манипуляциялар, жасанды интеллекттің жасөспірімдерге әсеріне ерекше назар аудару қажет екендігі айтылды. Заң жасау қажеттілігін мемлекеттік және кәсіби деңгейде қолдау – оның қоғамдық маңыздылығын көрсетеді. 2025 жылдың көктемі мен жазы – құжаттың негізгі тетіктерін нақтылау үшін стратегиялық кезең. Заңды іске асыру – жалған мамандардан арылуға, мамандыққа деген сенімді қалпына келтіруге және қоғамға сапалы, этикалық, қолжетімді психологиялық көмек көрсетуге, сол арқылы қоғамда дұрыс психологиялық ахуалды қалыптастыруға және дамытуға жол ашады. Бұл жұмыс – жай ғана болашақ құжатты әзірлеу емес, кәсібилік, этика және адамға қамқорлық қағидаттарына негізделген болашақ психологиялық көмек жүйесінің іргетасы.
Нұргүл ТОҚСАНБАЕВА:
– Психология – психикалық құбылыстардың даму заңдылығын зерттейтін ғылым, ал психика – мидың функционалдық қызметі. Құбылыс ұдайы құбылып тұрады. Сондықтан оны бірыңғай стандартқа байлап, емдей алмайсың. Бұл шаруаны кәсіби маманның еншісіне қалдырамыз. ЖОО қабырғасында психологтің құзыретіне не кіретінін, диагностикадан бастап эксперимент барысында емделушімен қарым-қатынас тәртібіне дейін үйретеміз. Сондықтан әзірленіп жатқан заң жобасы аясында психологтерге және педагог-психологтерге (бұл екеуі екі түрлі мамандық) жағдай жасауды, олардың халықпен жұмыс істеуіне, мейлінше тегін қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік жасауын қарастырсақ игі.
КЕРЕК ДЕРЕК:
■ Қазақстанда психикалық денсаулық орталықтарында қазіргі уақытта 300 мыңнан астам адам тіркелген, бұл жалпы халықтың 1,5%-ын құрайды.
■ Елімізде психиатриялық көмек көрсету саласында 368 маман жетіспейді. Бұл қатарда 83 психиатр, 69 балалар психиатры, 81 психотерапевт, 60 психолог және 75 әлеуметтік қызметкер бар.
■ Алғашқы психикалық денсаулық сақтау орталықтарында жұмыс істейтін мамандарға арналған нормативтер бар. Мысалы, бір психиатрға 20 000 адамға дейін бекітілген, бір балалар психиатрына немесе психотерапевтке 60 000 адамға дейін бөлінген. Алайда қазіргі уақытта республика бойынша 202 жұмыс орны ғана бар, оның ішінде 163 физикалық адам жұмыс істейді. Осылайша, қазіргі күні мамандар санының тапшылығы айқын.
■ Қазақстанның әлеуметтік саласында жұмыс істейтін 11 мыңнан астам психолог бар, бірақ олардың жұмысы әртүрлі жүйелерде бөлінген және стандарттаудың жоқтығы кәсіби деңгейде бірізділіксіздік тудыруы мүмкін.
■ Қазақстанның 43 жоғары оқу орнында 17 882 студент «әлеуметтік ғылымдар» бағыты бойынша білім алуда. Бұл студенттердің ішінде 4 094 мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алып жатыр. Ал психология мамандығы бойынша 260 адам ғана оқытылуда.
■ Қазақстанның медициналық жоғары оқу орындарында 68 психиатр маманы дайындалып, 2024 жылы дәрігер ретінде шықса, 2025 жылы бұл көрсеткіш 86-ға, ал 2026 жылы 101-ге жетеді деп жоспарлануда. Бұл мәлімет психиатрия саласындағы мамандарға деген қажеттіліктің өсуін дәлелдейді.
Дайындаған
Айдана НҰРМҰХАН