Соңғы он жылдықта тірі организм түрлерінің жер бетінен жоғалу шапшаңдығы эволюцияның табиғи жылдамдығынан бес мың есе жоғарылаған. Қызуы көмірден асып түсетін сексеуілдің сиреуі – осының дәлелі. «Шөл даланың падишасы» аталған сексеуілді неге селдіретіп алдық? Шөлейтті далада топырақты эрозиядан сақтайтын, құм төбелердің көшкінін тоқтататын сексеуіл алқаптарының көлемі соңғы жиырма жылда 4 есеге кеміпті.
Сексеуіл неге сиреді?
Ел аумағының 4,74 пайызы орманмен қамтылса, оның жартысына жуығы сексеуілге тиесілі. Өкінішке қарай, заңнамалық тыйымдарға қарамастан, сексеуіл үйлерді жылыту және тамақ дайындау мақсатында қолды боп отыр. Демек, оны өзіміз қолдан құртып отырмыз.
Құмды жерлерде өсетін, шөлге төзімді, қатты ағаш тұқымдас өсiмдiктің Орталық Азия мен Араб елдерiнде онға жуық түрi болса, соның үшеуi Қазақстанда өседi екен. Олар: ақ сексеуiл, қара сексеуiл және Зайсан сексеуiлi. Бүгінде еліміздегі сексеуіл ормандарының ең үлкені Жамбыл облысында шоғырланған. Облыстың 4 миллион 435 мың 186 гектар орман қорының 1 млн 187 мың гектары – сексеуілдің еншісінде.
Ілкіде жұрт сексеуілді отқа тамызық ретінде пайдаланса, қазір көмірдің жетіспеушілігі мен табиғи газдың барлық аймаққа тұтас тартылмауы себепті оны отын ретінде қолдана бастады. Бұған ірі қалалардағы кәуап пісіретін орындардың көптеп қолға алынғандығын қосуға болады. Өйткені шоғы ұзаққа дейін табымен, бабымен тұратын отын жалғыз сексеуіл ғана болғандықтан, кәуап пісірушілер көбіне сексеуілді қолданады. Дәл осы себепті, сексеуіл алқаптарының көлемі мейлінше тарылып, өсімдіктің тұқымы тұздай құрып барады. Сексеуілді қорғау, сақтау, оны пайдалануға тыйым салу төңірегінде ара-тұра мәселе көтерілетіні рас. Өкінішке қарай, қандай шараны қолға алсақ та, сексеуілдің саудасына тосқауыл болмай тұр.
Адамзаттың табиғатсыз күні жоқ,
Табиғаттың оны айтуға тілі жоқ...
Көмір мен газға қол жетпеген ауыл-аймақтардағы ағайындар әлі күнге дейін осы өсімдікті отын ретінде пайдаланды. Аяусыз оталған өсімдіктердің орны құла түзге айналды. Тіпті, кейбір аймақтарда құм көшкінінен жолдар жабылды. Бұл еліміздің батыс өңірлері үшін қауіпті болып тұр.
Шындығында, сексеуілдің табиғатқа тигізер пайдасы орасан зор. Біріншіден, ол құм көшкіндерін ұстап тұрады. Емдік шипасы өз алдына. Алайда оның өсіп жетілуі өте қиын, баяу өседі. Сондықтан оны жоғалтуды емес, барынша көбейтуді ойлаған дұрыс.
Бұл бағытта жұмыс аз жүріп жатыр дей алмас едік. Осыған дейін де орман шаруашылығы қызметкерлері өсімдік қорын молайтуға барын салып келді. Мәселен, 1990 жылдардың басында 54 мың гектар жерге сексеуіл егілсе, 2002 жылы осы үрдіс жалғасын тапқан. 2008-2014 жылдар аралығында Қазақстан ормандарын сақтау және өсімдік қорын молайту жобасы қолға алынды. Осының нәтижесінде, Дүниежүзілік даму банкінің қолдауымен 57 мың гектар аумаққа сексеуіл егілген. 2017 жылы орман шаруашылығы мекемелері 10 700 гектар жерге сексеуіл екті. Сексеуілді шабуға 2018 жылдың 31 желтоқсанына дейін тыйым салынды. 2017 жылдың 15 шілдесінен бастап сексеуілді сатуға тыйым салатын заң да күшіне енді. Бірақ бәрібір қатты ағаштың саудасына тоқтам болмай отыр. «Бүгінде еліміздің шөлейтті аймақтарында, сондай-ақ Арал теңізі маңында құм көшкінін азайту үшін сексеуіл түптерін отырғызу қарқынды қолға алынды. Сексеуіл қардың тез еруіне тосқауыл болып, топырақта ылғалдықты жақсы сақтайды. Заңдағы өзгерістер, әсіресе, кәуап пісірушілер үшін ұнамай отырғаны рас. Өйткені сексеуіл шоғымен піскен кәуаптың дәмі де ерекше. Қалаларда бір құшағы пәленбай мыңға бағаланатыны да содан» дейді Жамбыл облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясы мекемесінің маманы Абылай Ералиев.
Бағалы өсімдіктің өсіп-жетілуі де оңай емес. Сол себептен осыған дейін тамырымен қоса жұлынған аймақтарды қалпына келтіру мүмкін болмай отыр. Тамыры 10 – 11 метр тереңдікке дейін кететін өсімдік жиырма жылда бар болғаны 1,5 метр ғана бой көтереді.
БҰҰ Даму бағдарламасының биоалуантүрлілік жөніндегі жобалардың менеджері Талғат Кертешевтің айтуынша, «4 тонна құм» арт-инсталляциясы – бұл нақты бейне арқылы проблеманы көрсетудің тәсілі. Құмға батқан үй жердің тозуы және біздің ауылдарымызды құмдардың басып кету қаупінің айқын символы. Инсталляция адамдардың табиғаттың тылсым күшінен жеңілгенін көрсетеді. Бұл көлемдегі құм да ерекше мәнге ие, өйткені бір ғана сексеуіл ағашы өзінің қуатты тамырларымен 4 тонна құмды ұстап тұруға қабілеті бар. Сексеуілді жойып алу шөлдердің өсуіне әкеледі» дейді ол.
Орманшыларды не алаңдатады?
Статистикаға сенсек, түзде жүретін орманшылардың айлығы аз. Шамамен 40-60 мың теңге алады. Сондықтан жастар жағы бұл мамандықты таңдай бермейді. Бүгінде орманшылар мен бағбандардың басым бөлігі – орта жастан асқандар. Өкініштісі сол, орман шаруашылығы мамандарының саны жыл өткен сайын кеміп барады. Қорықшы мамандардан бөлек, орман ағаштарының биологиялық ерекшеліктерін зерттеп, оны күтіп-баптаудың, өсірудің қыр-сырын білетін мамандар да жоқтың қасы.
Бүгінде Алматы, Қызылорда және Түркістан облыстары сексеуілді тұрмыста қолдану бойынша алдыңғы орында. Осы аумақтарда сексеуілдің биологиялық түр ретінде мүлдем жоғалып кету қаупі басым.
Қазақстанның мемлекеттік орман қоры 29,4 млн гектарды құрайды. Оның ішінде орманды аумақ 12, 9 млн гектарға тең. Орманды алқаптың басым бөлігі сексеуілге тиесілі. Ақ және қара сексеуіл аумағының көлемі 6,3 млн гектарды алып жатыр. Бұл – республикадағы барлық орман аумағының 48,9 пайызы. Қазақстан орманының жартысы сексеуілге тиесілі болғандықтан, бұл өсімдіктің еліміздің брендіне айналуына негіз бар.
«Сексеуілді отауға салынған мораторийді тоқтатпау керек. Отырғызылған сексеуілді қорғау да аса маңызды. Оның ішінде сексеуіл көп өсетін Алматы, Қызылорда, Жамбыл және Түркістан облыстарындағы орманды қорғау мекемелерін материалдық-техникалық жабдықтауды назардан тыс қалдыруға болмайды. Сондай-ақ сексеуіл ағашын отырғызу, егу жұмыстарының көлемін арттыратын шараларды ұйымдастырған абзал. Одан бөлек заманауи ресурс үнемдеу технологиясын және сексеуілге зиян келтірушілермен күрес жүргізетін ғылыми зерттеулерді қолдана отырып бағалы ағашты өсіруге мүмкіндігі бар орман тәлімбағы жүйесін құру қажет» дейді БҰҰ Даму бағдарламасы ландшафтық жоспарлау бойынша сарапшы Ақмарал Ағажаева.
Түйін.
Әрбір тұрғын кіндік қаны тамған өңірдің табиғатына жанашырлық танытпайынша, бұл мәселенің түйіні тарқатылмас. Қолдағы барды бағаламаудан, үміт пен күдік араласқан алаң пайда болды.
Ғалым Жайлыбай ақын айтқандай, «сексеуіл өскен даланың, ақ жауын күткен ұлдары» бұл қателікке қалай жол беріп отыр?