Тіпті, Қазақстан халқына арнаған биылғы Жолдауында: «Экономикаға ақша керек. Былтыр банктердің таза пайдасы бір жарым триллион теңгеге жуықтады... Банктер тиімді жұмыс істегеннің арқасында емес, негізінен Ұлттық банк инфляциямен күресу үшін базалық мөлшерлемені жоғары деңгейде ұстап тұрғандықтан, осындай мол пайдаға кенелді. Үкімет пен Парламенттің бұл пайданы мемлекет мүддесін ескере отырып, неғұрлым әділ бөлу мүмкіндігін қарастырғаны жөн. Қаржы ұйымдарының салық салынбайтын мемлекеттік құнды қағаздарды сатып алудан түскен орасан зор табысына қатысты да сұрақтар бар. Мұнда қисын да, мемлекеттік ұстаным да жоқ», – деп нақты тапсырмалар берген.
Сарапшылар да базалық мөлшерлеменің жоғары деңгейде болуы банктердің үлкен пайдаға кенелуіне әсер еткенін айтуда. Дегенмен Ұлттық банк инфляциямен күресу үшін базалық мөлшерлемені қаншалықты көтергенімен де, инфляция рекордттық көрсеткіштерге дейін өскен еді. Тек ұлттық валюта нығайғанда ғана қымбатшылықтың қарқыны бәсеңдеген. Қазір кез келген нарықта несиенің рөлі өте маңызды. Ол бүкіл экономикалық жүйенің алдында тұрған мәселелерді шешеді. Себебі кредит айналымда жүрген бос ақша құралдарын капиталға қажеттілік туындаған нарық субъектілеріне қолжетімді ете түспек. Осылайша, несие ақша айналымы процесін жылдамдатып, сақтандыру, инвестициялар секілді бірқатар қаржылық байланысты орнату арқылы нарықтық қатынастарды реттеуде маңызы үлкен.
Еліміздегі несие жүйесінің қазіргі құрылымы индустриалды дамыған елдердің моделіне жақын. Әрине, мамандардың сөзінше, кәсіпорындарға, ұйымдарға және халыққа қаржылық несиелік қызмет көрсету экономикалық құрылымдардың дамуында өте маңызды рөл атқарады. Тұтастай алғанда елдің экономикалық даму қарқыны қаржылық тетіктердің тиімділігі мен үздіксіз жұмыс істеуіне пара-пар. Сол себепті де Ұлттық банк экономиканы несиелердіру барысында кәсіпкерлікке берілген несие мен тұтынушылық несие арасындағы баланстың сақталуын жіті қадағалап, назарында ұстайды.
Соңғы уақытта елімізден санкцияларға байланысты экономикаға несие беруші екі ірі субъекті нарықтан шыққаны белгілі. Соның әсерінен былтыр Мемлекет басшысы отандық нарыққа тек экономиканы несиелендіруде тәжірибесі мол, үш жаңа шетелдік банкті әкелуді талап етті. Қазір «Бәйтерек» холдингінің хабарлауынша, катарлық инвесторға Bereke банкін сату бойынша бастапқы кезеңдегі келіссөздер жүргізілуде. Сарапшылар Ұлттық банк екінші деңгейлі банктерге тәуекелі төмен жолмен 16,5% мүмкіндік бергендіктен, қаржы ұйымдары экономиканы несиелендіруге құлықсыз деген пікірде.
Бірақ несиелік импульс болмаса, бір бюджеттің күшімен экономикалық көрсеткіштерді көтеру мүмкін емес. Мәселен, Қытай екі мыңыншы жылдары несиені қолжетімді ету арқылы экономикасын көтеріп, жыл сайын 8-12% - ға өсті, тек 2010 жылдардың ортасына қарай даму қарқыны 6-7%-ға дейін баяулағанын білеміз. Аспан асты елінің даму жолындағы алғышарттар, яғни ішкі инфрақұрылымның төмендігі, арзан жұмыс күші, банктердегі өтімділік деңгейі біздің елге де тән. Демек қазір тек несиелік импульс жетіспейтінін көреміз.
Несие өндіріс пен ақша айналымының артуын ынталандырып қана қоймай, макро және микро экономикалық деңгейдегі өндірістің ауқымын кеңейтуге, ресурстық әлеуетті үнемді пайдалануға ықпал етеді. Сондай-ақ жеңілдікпен берілетін несие, кәсіпкерлерге жылдам арада капиталын арттырып, бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік алады. Бұл өз кезегінде стагнацияға ұшыраған немесе дағдарыстар әсерінен есеңгіреп еңсесін тіктей алмай жүрген кәсіп иелері үшін, өз қызметін қайта жандандыруға жол ашады.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту жөніндегі агенттігінің деректеріне сүйенсек, екінші деңгейдегі банктер 2023 жылы экономикаға берген кредиттер көлемі 22,4%-ға ұлғайып, 27,9 трлн теңгеге дейін өскен.
2023 жылы ЕДБ 30,3 трлн теңгеге жаңа кредиттер берген. Бұл 2022 жылмен салыстырғанда 25,8%-ға артық. Заңды тұлғаларға берілетін кредиттер көлемі бір жыл ішінде 11,9%-ға, 9,7 трлн теңгеге өскен. «Жоғары пайыздық мөлшерлемелердің сақталуына қарамастан, кредит қабілеттілігін бағалау бағдарламаларының нәтижесінде 2023 жылы заңды тұлғаларға кредиттердің жылдық өсуі соңғы 12 жылда ең жоғары көрсеткішке жетті», – делінген баяндамада.
Жеке кәсіпкерлерді қоса алғанда, бизнес субъектілерінің жиынтық несие көлемі былтыр 16,7%-ға артқан. «Мұның басты себебі соңғы жылда ШОБ субъектілеріне тиесілі несие көлемінің артуы болып отыр.Ол 58,6%-ды құрап 1,6 трлн теңгеге дейін ұлғайған. Жалпы, алғанда былтыр жеке кәсіпкерлерді қоса алғанда, бизнес субъектілері 15,5 трлн теңге сомасына жаңа қарыздар алған. Бұл 2022 жылмен салыстырғанда 22,1%-ға артық» делінген реттеушінің хабарламасында.
«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ бәсекелестік ортаны зерттеу орталығының директоры Дарина Кеңестің пікірінше, Ел тәуелсіздік алған күннен бастап жеке сектор Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосып келеді. Сондықтан кәсіпкерлікті дамыту мәселелері нарықтық экономиканы қалыптастыруда маңызды рөлге ие.
– 2023 жылдың 3 тоқсанының қорытындысы бойынша экономикадағы ШОБ үлесі 36,5%-ды құрады, бұл 2013 жылмен салыстырғанда 2 есе көп. ШОБ даму динамикасының оң көрсеткіштеріне қарамастан, бизнесте сапалы құрылымдық өзгерістердің жоқтығы байқалады. Бұған бірқатар проблемалық мәселе, қаржыландыруға қолжетімділіктің төмендігі, әкімшілік кедергілердің болуы, мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігінің жеткіліксіздігі, бәсекелестіктің төмен деңгейі және тағы басқа әсер етеді. Жеке қаржыландыру әлі де өте. Себебі екінші деңгейлі банктер несиені 12-ден 20%-ға дейінгі диапазонда пайызбен ұсынса, микроқаржылық ұйым займдары орта есеппен 21-45% дейінгі аралықта үстеме мөлшерлемемен беріледі. Сонымен қатар кепіл мүлкінің тапшылығы немесе өтімділігі, әсіресе ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер үшін өзекті мәселе. Бұл қаржыландыруды одан әрі қол жетімсіз ете түседі, – дейді ол.
Маманның пікірінше, кәсіпорындарда негізгі құралдарды жаңарту мәселесі өзекті. Мәселен, Ұлттық статистика комитетінің деректеріне сәйкес 2022 жылы республика бойынша кәсіпорындардың негізгі құралдарының тозу дәрежесі 46,2%, жаңарту коэффициенті 9,7%, тарату коэффициенті – 1,1% құрады. Бұл өз кезегінде тауарлардың сапасы мен бәсекеге қабілеттілігіне кері әсер етеді.
– Әлемдегі геосаяси жағдайды да ескеру қажет, осыған байланысты еліміз кейбір кәсіпорындар үшін санкцияларды айналып өтетін негізгі эпицентрге айналды. Мәселен, 2024 жылдың басында Қазақстанда жұмыс істеп тұрған ресейлік компаниялардың саны 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19%-ға өсіп, 19 мыңнан асты. Сол себепті отандық бизнестің мүдделерін ескере отырып ашық экономика принциптерін ұстанған абзал. Қазір отандық кәсіпкерлік жалпы қосылған құнның 35%-дан астамын құрайды, сондай-ақ экономикалық белсенді халықтың шамамен 45%-ын жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп отыр. Салыстырмалы түрде жақсы көрсеткіштерге қарамастан, Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту деңгейі ЭЫДҰ елдеріне қарағанда едәуір төмен. Атап айтқанда, мұнда шағын және орта бизнестің үлесі орта есеппен 50-60% құрайды. Негізгі себептің бірі ШОБ субъектілерінің өнімділігі төмен салаларда шоғырлануы және олардың өмір сүру деңгейінің төмендігі. 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерінің шамамен 75% – ы, ал орта бизнестің 55% -ы қызмет көрсету саласына тиесілі, – дейді Дарина Кеңес.
Сарапшы елдегі кәсіпкерлік секторында тұрақты өсу мен әртүрлілікті ынталандыру үшін бизнесті жүргізуге қатысты саясатты қайта қарау қажеттілігін атап өтті. Оның айтуынша, жоғарыда аталған факторлар өндірістің тиімділігі төмендеп және елдің әлемдік нарықтардағы бәсекеге қабілеттілігінің шектелуіне әкелуі мүмкін.
– Бүгінде ШОБ секторында тіркелген субъектілер саны – 2,2 млн. Олар 4,3 млн азаматты жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп, барлық коммерциялық кәсіпорындардың 85%-дан астамын құрап отыр. Шын мәнінде, ресми статистикаға сәйкес, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің шамамен 30%-ы ғана он жылға дейін нарықтағы бәсекелестікке төтеп бере алады. Ал орта және ірі кәсіпорындар арасында жүз жылға жуық жұмысын жалғастыра алатындар шамамен 70% құрайды. Дегенмен отандық компаниялардың орташа жасы ТМД-ның басқа елдеріне қарағанда 1,5 есе аз. Сонымен қатар соңғы 5 жылда заңды тұлғалар арасында қызметін тоқтату үрдісі белең ала бастады. 2018 жылдан бастап 114 мыңға жуық жаңа кәсіпорын тіркелсе, керісінше 142 мыңға жуық кәсіпорын жойылған. Жаңадан ашылғандар мен жұмысын тоқтатқан мекемелердің қатынасы 1,2-ні құрайды. Бұл Қазақстандағы кәсіпорындардың өмір сүру деңгейінің төмендігін айқындайды, – дейді Экономикалық зерттеулер институтының маманы.
Сондай-ақ ол елімізде «мәжбүрлі» кәсіпкерліктің деңгейі жоғары және кәсіпкерлердің құқықтық мәдениеті төмен екенін сөз етті. Себебі отандық кәсіпкерлер арасында шынайы кәсіпкерлерге тән емес құндылықтар әлі де басым. Сондықтан Қазақстанда бизнестің өркендеуі туралы айту ертерек деген пікірге тоқталды маман.
Бұл мәселені Мемлекет басшысы да айналып өткен жоқ. Атырау қаласында өткен Ұлттық құрылтайда: «Кәсіпкерлер арасында ескі әдіспен әрекет етуге, өз мүдделерін қолдауға, жеке мәселелерді мемлекет есебінен шешуге деген ұмтылыс бар» деп сын айтқан болатын. Президент «бизнес капитандары барлық салада белсенділік танытып, отандастарына қол ұшын созу арқылы әлеуметтік жауапкершілігін атқару қажетін еске салды. Сонда ғана тұтас әрі бәсекеге қабілетті экономиканың негізі қаланбақ.
Кәмила ЕРКІН