Өйткені қазір көктем мезгілі. Сол себепті бұл апат солтүстікке де көктемнің ерте келетінін, демек әр маусымға мерзімді дайындық жүргізу керек екенін дәлелдеді.
Өкінішке қарай, аймақтар су тасқынына да дайын болмай шықты. Салғырттық танытқандарға Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қатаң сөгіс жариялап, төтенше жағдайды өз бақылауына алды.
7 облыста болған жағдайлар «сен саларда мен салар, атқа жемді кім салардың» кесірінен болды. Атқарушы билік пен Үкімет, министрліктер арасында байланыс жоқ. Тіпті, Төтенше жағдайлар министрлігі де, Су ресурстары және ирригация министрлігі де, Экология және табиғи ресурстар министрлігі де біріне бірі, қала берді ауа райына сілтеп отыр. Ауылдың әкімі «бізде бәрі жақсы» деп ауданға, аудан облысқа өтірік есеп береді. Түптеп келгенде «ауруын жасырған өледінің» кебін киеді. Топан су шайған ауылдарға барып қайтқан әріптестеріміз төтенше жағдайдың алдын алмақ тұрмақ, салдарын жоятын күрекке де жарымағанын көзбен көріп келді. Ақиқат ашылу үшін апат орнауы шарт емес шығар.
Былтыр Семейде орман өртенгенде де ешбір стихиямен күресуге қауқарсыз екенімізді білдік. Содан кейін республикалық бюджеттен өрт сөндіру қызметін қажетті құрал-жабдықпен жабдықтауға қыруар қаржы бөлінді. Алайда алыстағы ауылдарға сол өрт сөндіру қызметіне арналған комплектацияның түгел жеткеніне күмән бар. Проблема көтеріледі, шешу жолдары ұсынылады, ақша бөлінеді, бірақ жұмыс істелінбейді, қаражат жөнімен жұмсалмайды.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың сайлауалды бағдарламасында да, халыққа арнаған Жолдауларында да табиғи жолмен келген су ресурстарын тиімді басқару әрі пайдалану, каналдарды, дренаждарды қалпына келтіру, қосымша су қоймаларын салу сияқты маңызды мәселелер көтерілген. Арнайы Су ресурстары және ирригация министрлігі де құрылды.
Қыс басталғаннан бері гидромелиорациялық зерттеулер жүргізілуге тиіс еді. Жылқылар қалың қардан жүре алмай, үсіп қалып арам қатып жатқанда, содан-ақ қар еріген жағдайда қандай болатынын ескермеді. Енді келіп «табиғат тосын мінез танытты» деп дер кезінде келген көктемнен көріп отыр, министрлер.
Төтенше жағдайлар министрлігі тек төтеден қауіп төніп, төтенше жағдай орнағанда қимылдап, апаттың алдын алумен айналыспайтын болса, бұл істі заңмен шегелеп беру керек. Қазір көктем мезгілі. Ауа райы осылай жылынып, жауынды-шашынды бола берсе, апаттың атасы алда келе жатыр деген сөз. Өйткені елімізге көрші мемлекеттерден келетін өзендер бар, өздерінде су артығымен жинала бастаса, бізге қарай жөнелтеді. Бұл жағдайда қайтпек керек?
Топан су мен сел тұрмақ, әлемде цунами мен вулканнан қорғану шараларын қабылдаған елдер бар. Нидерландының қырық жыл бойы салған дамбасының арқасында, мұхиттың толқынынан сақтанып жатқаны әлемді мойындатқаны былай тұрсын, су тасығанда су бетінде де қалқып тұра беретін тұрғын үйлер мен фермалар, кәсіпорындар құрастырып қойған.
Ал жапондар 13 жыл жасаған резервуар мен коллекторға тасқын суды құйып алып, 38 млн адам тұратын Токио жұртын апаттан аман сақтандырып жатыр. АҚШ-та апталап жаңбыр жауса да, ирригация жүйесінің арқасында арықтарында да су тұрмайды. Біз шетелден халықтың қалтасын қағатын МӘМС пен утильалым секілді төлемдерді үйренгенше, неге бірінші шығын мен апатқа ұшыратпайтын амалдарды үлгі етпейміз? Салғырттықтың салдарынан 7 облыстың шығыны шаш етектен асып кетті.
Жалпы, түрлі табиғи суларды басқару әрі реттеуде дүниежүзі неше түрлі технология мен жобаларды жүзеге асырып жатыр. Ал біздің құзырлы министрліктер мен атқарушы биліктің, қала берді ғалымдардың жайбасарлығы, жыл сайын қаншама ауылдың су тасқынынан зардап шегуіне жол беріп отыр. Бұл апат жолдар мен ғимараттардың сапасыздығын, кей жерлерде, тіпті жолдың жоқтығын көрсетіп берді. Қар қалың түсетін ауылдарда техника да, қайықтар да, тіпті резеңке етіктер жеткіліксіз боп шықты. Өз атымнан Үкіметке 10 ұсыныс жолдадым.
1)Қазақстандағы барлық өзендердің жағасының ерекше су қорғау аумағын 4 шақырымға дейін ұзарту, мемлекет қорғауындағы аумаққа жатқызу нормативтерін енгізуді; 2) Тұрғын үй салу мен жер бөлу кезінде өзен, көл, су қоймасының жағасынан 100 шақырым қашықта салу және қырға қоныстандыруды, ауылдардың сәулетін реттеуді; 3) Ауыл маңынан өтетін өзендердің табанын тазалауды, одан шыққан құмды көктемгі су тасқынынан сақтану шаралына, яғни бөгеттерге пайдалануды; 4) Ертіс, Жайық, Есіл, Нұра, Тобыл, Еділ, Іле, Шу, Сырдария сияқты және таулардан ағатын трансшекаралық сулар құйылатын өзендердің қар мен жаңбыр суы қосылғанда тасып кетпеуі үшін және ауылдарды басып қалмауы үшін жасанды арналар немесе өзендер жасауды, солар арқылы аса қауіпті аумақтарда табиғи суларды айдайтын су қоймаларын салуды; 5) Кеңес үкіметінің кезінде жұмыс істегендей су соратын дренаждар мен насостарды қайта орналастыруды; 6) Өзен, көлге жақын орналасқан ауылдарды қажетті техника, қайық және арнайы формалармен қамтамасыз етуді; 7) Құтқарушылар қызметінің штаттық бірлігін көбейтуді; 8) Қалалар мен ауылдарда ирригация, кәріз, дренаж жүйелерін әлемдік тәжірибеге сүйеніп жасауды және жауған жаңбыр, еріген қар суының арықтар арқылы, өзен, көлдерге немесе каналдарға құятын етіп құбырлар тарту жобасын жасауды; 9) Барлық қалалар мен ауылдарды қардан тазалау техникасы мен су сорғыш көліктерімен қамтамасыз етуді; 10) Топан суды бөгейтін бөгеттер мен дамбаларды, резервуарларды көбейтуді, минералды жолақтар сияқты өзен жағалауларынан және ауылдардың айналасынан ен далаға ағып кететін арықтар қазып қою керек екенін айттым.
Қойылған талап, берілген тапсырмалардың барлығы бірдей орындалса, бәрі дұрыс болады. Тілсіз жаудың тілі жоқ та, зілі бар. Бірақ біз ақылды адам баласы емеспіз бе? Ендеше, неге ғалымдар, мамандар осындай апаттарды болдырмаудың амалын таппайды. Осы сынақта Солтүстік өңірлерде бөгеттерге құм таситын тұрғындардың аздығы да білінді. Көпшіліктің көмегімен апатты артта қалдыратынымызға сенеміз.
Қайрат БАЛАБИЕВ,
Мәжіліс депутаты,
«АМАNАТ» партиясы
фракциясының мүшесі