Тіпті, Мәжіліс те Үкіметке жүгініп, бірден төрт облыста төтенше жағдай жариялауды сұрады. Жазда елді қуаңшылық жайлады, көршілер су бермей, егіннің алды босқа қурады. Ал күздің басы жауынды болып, астықтың үлкен бөлігі қызып кеткен. Биылғы егіннің өнімділігі ел тарихындағы ең азы болды. «Қазақстан астықсыз қала ма?» деген қауіп бар.
Қазгидромет те үрейді ұшырды: Қазақстанның өңірлерін үсік ұра бастады. Республиканың солтүстік-батысында және солтүстігінде ауа температурасы түнде 3–11 градусқа дейін төмендеді, топырақ бетінде 1 градус үсік жүрген. Орталықта түнде ауа райы 2-10 градусқа дейін құлдырады. Оңтүстікте және оңтүстік-шығыстағы таулы аймақтарда 5-10 градусқа дейін аяз ұрған. Демек, бұлай бара берсе, қалған астық шіріп кетпек.
Саладағы ауыр жағдайды мынадан-ақ байқауға болады: жыл басында сол кездегі Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев биыл Қазақстан 21 миллион тонна бидай жинайтынын мәлімдеп, биліктегілерді бір марқайтқан еді. Ал министрліктің жаңа басшысы Айдарбек Сапаров кеше «аспандаған» көңілді жерге түсірді: 21 емес, биыл небары 16 миллион тоннаға дейін бидай орылады. Оған да жетпеуі ықтимал.
Тіпті, 16 миллион алғанның өзінде, оның үлкен бөлігі малдың жемазығына әзер жарайтын төмен сапалы астық болмақ. Жазда судың, күзде күн нұрының жетіспеуі бүкіл әлемде құрметтелетін қазақ бидайының сапасын құлдыратты.
Министр астық экспортына қатысты болжамын қайта қарап, оны үштен бірге (30 пайыз) кемітті. Нақтылағанда, 2023–2024 маркетингтік жылда еліміз сыртқы нарықтарға тек шамамен 6 миллион тонна бидай, 1,2–1,5 млн тонна ұн ғана өткізе алуы мүмкін.
Дымқыл астық шаруаны дағдартты
«Жығылғанға жұдырық» дегендей, тағы бір кесір бой көтерді. Көрші Ресей биыл екінші жыл қатарынан рекордтық өнім жинауда. РФ Ауыл шаруашылығы министрі Дмитрий Патрушев 2023 жылы Ресейдің бұрын болжанғандай, 123 миллион емес, 130 миллион тонна астықты қамбаға құятынын мәлімдеді.
Алайда санкция астындағы көрші осы астатөк астығын өткізетін нарық таппауда. Содан оның алапат көлемі Қазақстанға тасқындап жатыр. Оларға отандық астық қабылдаушы кәсіпорындар, элеваторлар, қоймалар ернеуінен шыға толған.
Қазақстанның өз астығы болса, шылқыған су. Содан отандық егіншілер: «биылғы егінді орудың қажеті бар ма?» деп, сұрақты төтесінен қойды. Себебі дымқыл бидайды элеваторларда кептірмесе, олар қызып, көктеп, малдың жеуіне де жарамай қалады. Демек, бидайды егіп бір шығындалған диқандар оны жинап, екінші рет босқа шығынға батпақ.
Қостанай облысындағы «Мелитопольское» ЖШС шаруашылығының директоры Эдуард Двуреченскийдің айтуынша, элеваторлардың кептіргіштері жұмыс ауқымын еңсере алмауда. Аграршылар жинаған астығын қайда апарарын білмейді. Ал бидайдың ылғалдануы кейде 22 пайызға жетеді. Мұндай жағдайда егін құрып кетпеуі үшін әр күн, әр сағат маңызды.
Эдуард Двуреченский мысалы, Сарыкөл ауданындағы үлкен элеватордың өзі бидай қабылдауды доғарғанына шағымданды. Өйткені оның астық қабылдау кәсіпорны мелдектеп толып тұр. Салдарынан ол бұрын бекіткен контрактілерін орындамапты. Тиісінше, жаңа келген клиенттердің меселін қайтарады. Тіпті, Қостанайдағы элеватор күнде емес, күнара қабылдауға мәжбүр. Кептіргіштерге шектен тыс салмақ түсіп, жиі сынып қала беретін болған.
Аграршы бұлай ушыға берсе, биылғы қамбаға құйылған астықтың өзі қызып немесе өсіп, өніп кететінін ескертті. Сондықтан кейбір элеватор астықты атүсті, апыл-ғұпыл кептіре сала алып кетуді, кейін қысқа қарай екінші рет дұрыстап, мұқият кептіруге алып келуді ұсынады. Бұл ауыл шаруашылығы өндірушілерінің шығынын екі есе арттырады. Содан «Азия алтын 2000» сияқты аграрлық алпауыттар ары қарай жағдай түзелмесе, егін жинауды доғаратындарын білдірді.
Қалыптасқан жағдайдан Үкімет бейхабар емес, біліп отыр. Осы сейсенбідегі Үкімет отырысында Премьер-Министр Әлихан Смайылов егін жинау науқанының барысы Үкіметтің тұрақты бақылауында екенін мәлімдеді.
«Биылғы жыл егіншілеріміз үшін қолайсыз болды. Жаздың небары 2 айындағы аптап ыстықтың соңы күзгі жауын-шашынға ұласты. Бұл әрине, астықтың түсімін азайтып, жұмыс қарқынын едәуір бәсеңдетіп жіберді. Дегенмен егін жинау науқанын қаржылай және материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шара қабылданды. Астықты өңірлерде осы айдың соңына дейін қатты жаңбыр жауады деген болжам жоқ. Сондықтан осы мерзім ішінде барынша үлгеріп қалу керек», – деді Әлихан Смайылов әкімдерге.
Оның мәліметінше, Мемлекет басшысы солтүстік өңірлердегі ауа райының қолайсыздығына байланысты Үкіметке астық өндіретін фермерлер мен шаруа қожалықтарына қажетті көмек көрсетуді тапсырды.
«Энергетика министрлігі астықты кептіру үшін дизель отынының қосымша көлемін бөледі. «Бәйтерек» холдингі несиелер бойынша қарыздарды қайта құрылымдап, қолайсыз ауа райынан зардап шеккен фермерлер үшін айыппұл салмай, Азық-түлік корпорациясының желісі арқылы тауарлық несие мерзімдерін ұзартты. Ауа райының қолайсыздығы форс-мажор жағдай ретінде танылуы тиіс. Субсидияларды толық көлемде төлеу керек», – деді Премьер.
Үкімет басшысы астық қабылдау пунктерінен және астықты кептірумен айналысатын кәсіпорындардан тәулік бойы жұмыс істеуі режиміне көшуді талап етті. Бұл ретте олардың тарифтерінің көтерілуіне жол бермеу шаралары қабылданбақ.
Сонымен қатар Үкімет басшысы астықты кептіру үшін бір литрі 250 теңгеден аспайтын бағамен қосымша көлемде дизель отынын бөлуді, агроөнеркәсіп кешенін субсидиялау үшін қосымша қаражат бағыттауды, атап айтқанда, биылғы азық-түліктік және жемдік астықты тікелей сатып алу үшін Азық-түлік корпорациясының жарғылық капиталын ұлғайту мәселесін пысықтауды тапсырды.
Сондай-ақ астық таситын вагондармен уақытылы қамтамасыз етіп, теміржолдағы ұзын-сонар кезекті болдырмау қарастырылады.
Астықтың 15 пайызы шіріп кетті
Тұйықтан шығар бір жол ретінде аграршылар мен сарапшылар ресейлік астықтың елімізге әкелінуіне толық тыйым салып тастауды ұсынады. Мәселен, өз фермерлерін қорғау үшін Еуропалық Одақтың бес елі Украина астығының импортына тыйым енгізді. Бірақ Үкімет оған бара алмай отыр. Ресей астығын тек жүк көліктерімен тасуға тоқтау салды. Теміржолмен тасымалдау жалғасты.
Ауыл шаруашылығы министрлігі Егіншілік департаментінің директоры Азат Сұлтановтың айтуынша, Қазақстан ресейлік астықты автокөлікпен әкелуге тыйымды 10 қазаннан кейін тағы жарты жылға ұзартады. Сонымен қатар контрабандамен жеткізілмеуі үшін бақылауды да қатайтады. Бұған қоса, отандық ауыл шаруашылығы өндірушілерінің сұрауымен, қазаннан бастап, басқа елдерден де бидай сатып алуға шектеу енгізіледі. Тек теміржолмен элеваторларға, ұн тартушы кәсіпорындарға, құс фабрикалары мен мал өсіруші шаруашылықтарға сырттан астық арбалауға рұқсат етіледі.
Теміржолмен тасымалдауға тосқауыл қою ұсынысы талқылану үстінде екен. Егер Қазақстанның өзінде егін бітік шықпаса, қолдағысы ысырап болса, онда еліміз бәрібір көршіге тәуелді болып қалуы мүмкін.
Әзірге егін үшін күрес жалғасуда. Ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров қазіргі кезде былтырғыдан екі еседей аз астық жиналғанын мәлімдеді. Бұл да апаттық жағдайдан хабар береді.
Биыл дәнді және дәнді-бұршақты дақылдары 17,3 млн гектарға егіліпті.
«Бүгінде республика бойынша барлығы 6,9 млн гектардан немесе 40 пайызынан ғана дәнді және дәнді-бұршақты дақылдар жиналды. 6,6 млн тонна астық бастырылды, орташа өнімділік гектарынан 9,5 центнерден айналды. Салыстыра кетсек, былтыр дәл осы кезде 11,6 млн гектар немесе 72,8 пайыз жиналып болған еді. Бұл ретте биыл егін жинау науқанына техниканың дайын болды және жеңілдетілген жанар-жағармаймен 100 пайыз қамтылды», – деді министр.
Оның байламынша, негізгі астықты аймақтарда 3 аптадан астам нөсерлеткен жауын салдарынан жаңа егіннің сапасы нашарлап кетті, бұл астықтың өніп кетуіне, жоғары ылғалдылық пен рефакцияға және дәнді дақылдардың өнімділігінің төмендеуіне соқтырды.
Қолайсыз ауа райынан зардап шеккен өңірлерде залал ауқымын айқындау үшін барлық мүдделі органдар мен ұйымдарды біріктірген жұмыс комиссиялары құрылды. Оның мүшелері нұқсан келген аймақтарды аралап, егін жинау барысына талдау жүргізді.
Әкімдіктердің дерегінше, биыл 2,7 миллион гектарда немесе 15 пайыз егістікте астық шіріп, дәні өніп жатқаны белгілі болды.
Орташа өнімділік те былтырғыдан әр гектарға 2,7 центнерге төмен.
Мемлекеттік қолдау пәрменді болсын
А.Сапаров қазір облыстарда барлық егін жинау техникасы егістікке жаппай шыққанын жеткізді. Егін жинау жалғасып жатыр.
Энергетика министрлігімен бірлесіп астықты кептіру үшін дизель отынын бөлу мәселесі пысықталды. 18 қыркүйектен бастап ақпараттық жүйеде өтінімдер қабылдау басталды. Әкімдіктердің дерегінше, дизель отынына жалпы қажеттілік 73 мың тоннаны құрайды, оның бағасы литріне 250 теңгеден аспауы қажет.
«Барлық астық қабылдау кәсіпорнының астық қабылдауға дайындығы қайта тексерілді. Элеваторлардың тәулік бойын жұмыс істеуін қамтамасыз ету тапсырылды. Сондай-ақ астық кептіру тарифтерінің өсуіне жол бермеу өте маңызды», – деді министр.
«Бәйтерек» холдингі ҚазАгроҚаржы филиалдарына шаруалардың стационарлық және жылжымалы астық кептіргіштерін лизингке алуға қатысты өтінімдерін жылдамдатып қарауға міндеттелді.
Ауыл шаруашылығы ведомствосы басшысының айтуынша, бұл дағдарыстың салқыны келесі жылға да тимек. Жиналған биылғы өнім сапасының тым төмендігі кесірінен жаңа егіс науқанын тұқыммен қамту мәселесі күн тәртібінде өткір тұр. Осыған байланысты Азық-түлік корпорациясы тұқым қорын қалыптастыру мақсатында қолда бар астық қорларының тұқым ретінде пайдалануға жарамдылығына сараптама жүргізуге кірісті.
Мұның сыртында, салаға жауапты квазимемлекеттік құрылымдар диқандарды мемлекеттік қолдаумен жарытпады. Мысалға, әкімдіктердің дерегінше, бүгінде мемлекеттің фермерлер алдындағы субсидия қарыздары 155,5 миллиард теңгеге жетті. Диқандар осы көмек қаржыны жыл соңына дейін төлеуді сұрады.
Ұлттық газ операторы да астықты кептіруді жүзеге асыратын кәсіпорындарға газды толық көлемде бермей отырған көрінеді.
Азық-түлік корпорациясы азық-түлік және жемдік астықты сатып алуды кешіктірді. Мемлекеттік қорға астықты нарықтық бағамен сатып алу үшін 20 млрд теңге жетпейді.
Қорыта айтқанда, салада жылдар бойы қордаланған проблемалар онсыз да көп еді. Оны қолайсыз ауа райы ушықтырып жіберді. Үкімет тұтанған «өртті» сөндірумен, яғни шұғыл іс-шаралармен ғана әлек болып жатыр. Қойылған міндеттер арасында проблеманы жүйелі шешіп, оның алдын алатын шаралар көрінбейді.
Айхан ШӘРІП