Оның нәзік те күрделі туындыларында ұлттық тарих, діннің мәңгілік сауалдары, табиғаттың көркем болмысы мен тылсым символдар шебер үйлесім тапқан. Темірлан бала күнінен-ақ атақты мүсінші Мартин Антонианнан дәріс алып, кейін Қытайда, Малайзияда оқыды. 4 тілде еркін сөйлейтін ол – Малайзиядағы Аrch model компаниясында қызмет еткен жалғыз шетелдік. Біз Темірланмен арт өнердің қыр-сыры жайлы әңгімелестік.
– Жақында елордада «Бейбітшілік және келісім паркі» атты жаңа қоғамдық кеңістік пайда болды. Бұл жерде көзге түсетін басты нысан сіздің қолыңыздан шығыпты. Сол жайлы айта кетіңізші?
– Бұл біз үшін ерекше жоба болды. Шынайы махаббатпен өте қысқа уақытта жасадық. «Өмір ағашы» ескерткіші өзіміз ұнатқан туынды болғаннан кейін, тәуекелге бел буып кірістік. Бұл жобаға Ұлыбритания, Ресей, Қазақстаннан да мамандар қосылды. Жобаның бастапқы идеясын британиялық заманауи мүсінші Юнус Сафардиар ұсынған. Осылайша, Астанадағы урбанистика орталығы осы жобаның сыртқы бейнесін киіз үй ретінде бейнелеген. Ал біз жобаның ішкі элементтерін сәндеп «Өмір ағашы» айналасына жаңа инсталляциялар орнаттық. 600 шаршы метр дуалды айнадай жылтыр тот баспайтын болатпен қаптадық. Оның үстінде жылдың төрт мезгілін төрт асыл тастың бейнесінде инсталляция жасадық. Яғни, бриллиант, рубин, изумруд, сапфир тастарын бейнеледік. Әр элементтің астарында қазақ халқының терең ойлары жатыр. Қысқа ғана тоғыз айдың ішінде кәсібилік пен еңбектің арқасында осы жобаны жүзеге асырдық.
– Жалпы, мүсіншілікке қалай келдіңіз? Бұл жолды таңдауыңызға не себеп болды?
– Есімді білгеннен бастап қолыма қалам алып, сурет салғанды ұнатамын. Бес жасымнан қолға түскен материалдан түрлі мүсін жасауды ермекке айналдырдым. Тоғыз жасымнан бастап Кеңес Одағының еңбек сіңірген қайраткері Мартин Антонианның қолында 15 жасыма дейін 6 жыл бойы үзбей мүсін өнерінің қыр-сырын үйрендім. Мен ол кісінің ең жақсы көретін шәкірті болдым. Ал екінші ұстазым – Юнус Сафардиар деген британдық мүсінші. Ол кісімен осыдан алты жыл бұрын Лондонда таныстық. Бір-бірімізге өте жақсы сыйластықпен қараймыз. 2016 жылдан бері мүсін саласында кәсіби түрде жұмыс істеп келеміз. Тек Қазақстанда ғана емес, ТМД елдерінде, Түркияда да жұмыс істеп жүрміз.
– «Өмір» атты жұмысыңызда асыл тастарды Үндістан, Венгрия, Италия сынды елдерден іздеп тапқан екенсіз. Ал оның сыртын қаптау үшін Тайландтан жеткізілген қолтырауынның А сұрыпты терісін қолданыпсыз. Артқы фон ретінде Меккедегі қағбаның 1997 жылы жабуы болған қара матасы пайдаланылған. Бүгінде құнды дүниелерге қызығушылар көп пе?
– «Өмір» жобасы – жүрегімнен ерекше орын алған жұмыс. Өйткені алғашқы әрі күрделі жұмыс болды. Жобаны жүзеге асыруға 2 жылдан астам уақыт жұмсадым. Әлемнің бес мемлекетінен, ондаған қаласынан ұсталар көмектесті, 22 түрлі материал қолданылды. Оның ішінде сирек кездесетін, қымбат материалдар да бар. Атап айтсам – ауған мәрмәрі мен лазурит, қолтырауын терісі, темір метеорит, 70 миллион жылдан астам уақытқа ие тираннозавр қалдықтары, мұсылмандар үшін қасиетті Қағбаны жапқан киелі жібек мата, жартылай қымбат тастар және 100 бриллиант бар. Сол бриллианттардың бірі «аспан» деп аталған, ғарыштан әкелінген ерекше тас, сондай-ақ тағы көптеген материал қолданылған. Бұл жұмыс танымал кәсіпкер Жұмабек Жанықұловтың тапсырысымен жасалды. Осы уақытқа дейін жасаған жұмыстарымның ең қымбаты да осы – «Өмір». Ендеше, құнды жәдігерлерге қызығушылар әлі де бар.
– Әр туындыңыздың артында белгілі бір ой жатады. Ал идеяны қайдан аласыз?
– Әрине, әр жобаның артында бір идея жатады. Ол идеялар кейде демалып жүргенде келсе, кейде жұмыс үстінде туады. Шабыттың қашан келетінін, қанша уақытқа созылатынын болжау қиын. Мүсіндеу де кітап жазғанмен, поэзия жазғанмен тең жұмыс. Тақырыпқа нақты фокус пен ізденіс қажет. Сол кезде терең дүниелерді жасауға болады.
Кейде идеялар мүлде күтпеген сәтте келеді. Мысалы, менің сүйікті жұмыстарымның бірі «Өмір» трилогиясының сюжетіне жерлеу рәсімінде айтылған уағыз әңгіме себеп болды. Бір елдің патшасы уәзіріне үш сұрақ қояды. Алайда бұл жұмбақтарға қарапайым бір қойшы ғана жауап бере алған екен. Бірінші сұрақ: «Жер бетіндегі ең үлкен өтірік не?». Жауабы – «өмір», өйткені біздің көз алдымызда тұрғанның бәрі – тек иллюзия, алдамшы көрініс. Екінші сұрақ: «Барлығы келісетін ең үлкен шындық не?». Бұл – «өлім».Үшінші жұмбақ: «Дүниедегі ең жоғары не?». Жауабы – «мақсат», яғни адам баласы соған жету үшін барлығына дайын. Осы әңгіменің негізінде мен үш бөлімнен тұратын панно жасадым. Бірінші бөлігі «Өмір». Екінші бөлігі – «Соңғы тыныс», ал соңғысы – «Өмір ойыны» деп аталады.
– Малайзиядағы Аrch model компаниясында қызмет еткен жалғыз қазақ екенсіз. Ол жақтағы мүсін өнерін біздікімен салыстыруға бола ма?
– Иә, Малайзиядағы Аrch model компаниясында жалғыз қазақ емес, жалғыз шетелдік ретінде жұмыс істедім. Куала-Лумпурдағы компанияның 60 қызметкері, 30 жылдан астам тарихы бар. Аrch model компаниясы –Малайзиядағы ең үздік макет құрастырушы компания. Сәулетті ғимараттардың үлкен макеттерін жасадық. Малайзияда жүріп техникалық қабілеттерімді жаңа қырынан шыңдадым. Ұжыммен жұмыс істеуді де сол компанияда жүргенде үйрендім.
– Нью-Йоркта «Еркіндік мүсіні», Сингапурда «Мерлион», Волгаградта «Асыл жер» сынды әлемге танымал мүсіндер бар. Ал Астана немесе Алматыға осындай айшықты нысан керек сияқты. Жалпы қала кеңістігіндегі мүсіннің рөлі қандай?
– Әр қаланың өз символы болады. Нью-Йорктағы «Еркіндік мүсіні» сияқты әр қаланың өзіне ғана тән ерекше сәулетті ескерткіштері бар. Ол мүсін сол қаламен ассоциацияға түседі. Осы уақытқа дейін Астананың символы Бәйтерек монументі болып келе жатқан. Бірақ заман өзгерген сайын ел астанасы жаңа символдармен толығуы керек. Осы жылы ашылған «Өмір ағашы» да қаланың көрікті символына айналады деп сенемін. Астанаға ғана емес, Алматы, Шымкент сияқты мегаполистерге де мұндай символдық ескерткіш мүсіндер керек. Оларға атсалысуға біз дайынбыз. Ұсыныстарымызды да айтып жатырмыз. Алдағы бірнеше жылда еліміздің басты қалаларында символық мәнге ие мүсіндердің көбейетіні анық. Қазақстанда дарынды мүсіншілер мен суретшілер көп. Ел болып атсалыссақ, әлі де керемет туындылардың туары сөзсіз.
– Қазір жасанды интеллект қатты дамуда. Болашақта мүсін өнерінде ЖИ қалай әсер етеді?
– Біз қазір жасанды интеллекттің алғашқы сатысындамыз. Алдағы 4-5 жылда адамзат жасанды интеллекттің арқасында үлкен жетістіктерге жететіні анық. ЖИ әр салаға даму жолында оң ықпал етіп, жұмыстарын жеңілдетуде. Адамзаттың бұрын ойына келмеген технологиялар, 3D принтерлер шығып жатыр. Бұрын тасты айлап, жылдап қажасақ, қазір оны бірнеше күн, бірнеше аптада 3D принтерлер жасап жатыр. Біздің салаға да жасанды интеллект енуде. Одан қашып ешқайда кете алмаймыз. Керісінше, ЖИ-ды қолданып, бұдан да әдемі дүниелерді жасауымыз керек. ЖИ-ға құрал ретінде қарасақ, пайдасын көреміз. Қазір біз үлкен өзгерістің табалдырығында тұрмыз.
– Ал сіздің өнердегі миссияңыз қандай?
– Менің жұмыстарым – өмірдің мәні, оның алдамшылығы, уақыттың қысқалығы және болмыстың иллюзиясы туралы ойлануға шақырады. Әр туындымның ішкі мазмұнын терең ашуға көп еңбек етемін, орта есеппен бір шығарманы жасауға 1-1,5 жыл уақыт кетеді. Мен әлемге исламның призмасы арқылы қараймын және шығармашылығымда оның символдары мен негіздерін, дүниетанымдық мәнін көп қолданамын. Адамзат ақпаратты жеткізудің төрт жолын ғана ойлап тапты: әріптер арқылы, сандар арқылы, ноталар арқылы және визуалды бейнелер арқылы. Менің істеп жүргенім – визуал арқылы ой мен үндеу жеткізу. Суретші ретінде өз сезімдерімді, ой-толғамдарымды бейнелер арқылы жеткіземін. Жалпы, нақты жауабы жоқ философиялық сұрақтар туралы ойланғанды ерекше жақсы көремін.
– Жеке көрмеңізді өткізу, шәкірт тәрбиелеу ойда бар ма?
– Жеке көрмемді өткізіп тұрамын. Әр көрмеге дайындалуға өте көп уақыт керек. Оның да өзіндік шығындары бар. Көрме өткізетін мұражайлармен 2-3 жыл бұрын келісім жасалуы керек. Сол үшін жеке көрме өткізу оңай емес. Осы уақытқа дейін Санкт-Петербургте көрме өткіздім. Алдағы жылдары Астана, Париж, Токиода көрме өткізуді жоспарлап отырмыз. Ал шәкірт тәрбиелеу ойда бар. Арасында білмегенін сұрап келетін жастар да бар. Оларға осы уақытқа дейін үйренген тәжірибелерімді айтып, бөлісемін.
– Әлемдік мүсін өнерінде өзіңіз ерекше жақсы көретін туынды бар ма?
– Маған ерекше әсер қалдырған Микеланджелоның «Давид» деген туындысы. Бұл мүсін 1501-1504 жылдары жасалған және Флоренциядағы Галлериа делла Академияда сақталған. 2018 жылы «Давидты» алғаш рет көрген кезде, таңданыстан ұзақ қарап тұрдым. Тастан сондай динамикада, сондай пластикадағы бейне жасау не деген еңбек пен талант десеңізші.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Көктем ҚАРҚЫН