Солардың ішінде ең көп талқыланғаны Қазақстанның «Ибраһим (Авраам) келісіміне» қосылуға ниетті екені туралы болды. Бұл келісім нені көздейді, еліміз үшін тың өзгеріс әкеле ме, тәуекелдері қандай?
Сыртқы істер министрлігінің мәліметінше, Қазақстан әрдайым Таяу Шығыстағы қақтығыстың халықаралық құқық нормаларына, БҰҰ тиісті қарарларына және «екі халық үшін екі мемлекет» қағидаты негізінде әділ, жан-жақты әрі орнықты реттелуін қолдайды.
– Бұл шешім тек Қазақстан мүддесі үшін қабылданды және республиканың теңгерімді, сындарлы, бейбіт сыртқы саясатының сипатына толық сәйкес келеді. Ибраһим келісімдеріне қосылу еліміздің барлық мүдделі мемлекеттермен ынтымақтастығын нығайтуға ықпал етеді, яғни Қазақстанның стратегиялық мақсаттарына толық сәйкес, – деп жазды Ақорда.
Еуразия ұлттық университетінің саясаттану кафедрасы аға оқытушысы, халықаралық сарапшы Жанат Момынқұловтың сөзінше, Қазақстанның Ибраһим келісімдеріне қосылуы – күрделі геосаяси жағдайда еліміздің сыртқы саясатын жаңа сапалы деңгейге шығарып, теңгеретін және тәуелсіздікті нығайтатын жаңа кезеңнің бастауы десе болады.
– Ибраһим келісімдерінің мәні – Израиль мен бірқатар араб елдері арасындағы дипломатиялық қатынастарды қалыпқа келтіру туралы тарихи бастама. Келісімдер 2020 жылы АҚШ-тың бастамасымен қабылданып, оған Біріккен Араб Әмірліктері, Бахрейн, Марокко және Судан қосылған. The Economist басылымы, бұл бастаманың Таяу Шығыстағы «қырғи-қабақ кезеңді» аяқтап, жаңа экономикалық серіктестік дәуірін ашқанын жазған. Таяу Шығыстан алыстау болса да, зайырлы мұсылман елі ретінде әлемге танылған Қазақстан үшін бұл қадам діни немесе идеологиялық себептерге емес, дипломатиялық және прагматикалық, стратегиялық мақсаттарға негізделген.
Ең басты мақсат – АҚШ, Қытай мен Ресей үштігінен тыс Израиль мен Парсы шығанағы елдерімен экономикалық, технологиялық және инновациялық серіктестікті кеңейту. Бұл ұтымды шешім еліміздің «диалог пен тұрақтылыққа негізделген сыртқы саясатының» табиғи жалғасы болып саналады. Қазақстан өз дипломатиялық ұстанымын айқын білдіріп, халықаралық аренада бейбітшіл әрі дербес ойыншы ретінде көрініп отыр. Бұл, бір жағынан, теңдікті сақтау үшін АҚШ-тың демеушілігімен жүзеге асырылған Трамптың жобасы. Бұл күрделі, саналы, есептелген әрекет көпвекторлы сыртқы саясатымыздың жаңа тарауын ашу дегенді де білдіреді. Қазақстан осы жоба арқылы Батыс пен Шығыс, Орталық Азия мени Таяу Шығыс арасындағы логистикалық көпірлерді мен бейбіт диалог алаңын дамытуда әлемдік процестерге интеграциялануға арқау болатын ірі мемлекет ретінде көрсетуі мүмкін. Оқшау жатқан Орталық Азия аймағын сыртқы әлеммен қосу және нарықтарға ашу деген сөз, – дейді сарапшы.
Кез келген халықаралық не ішкі саяси құжатты жай қағаз ретінде көру әбестік. Мұндай келісімдер елге өзгеріс енгізіп, мүдде, бағыт-бағдарды айқындайды. Саясаткер, Мәжіліс депутаты Ермұрат Бапидің пайымынша, бұл келісім еліміз үшін экономикалық өсім алып келуі ықтимал.
– Бірінші кезекте, АҚШ тарапынан Қазақстанға деген инвестициялық ниеттің динамикасы арта түседі деген болжам бар. Оның бір мысалы – АҚШ пен Қазақстанның арасында 17 миллиард долларлық инвестициялық келісімнің жасалуы. Бұл Қазақстанның экономикалық мүмкіндіктеріне деген жаңа қызығушылықтың тууына сеп болады деген сенім ұялатады. Мәселен, технологиялық даму деңгейі өте жоғары Израиль мемлекетінің біздің елге деген серіктестік ыждаһатын оятуға тиіс.
Сонымен бірге, бұл келісімге қосылу арқылы Қазақстан аймақтық кикілжіңдерді реттеу стратегиясының жаңа ойыншысына айналу мүмкіндігі зор. Ал бұл бастаманы Орталық Азия елдерінен Қа-зақстанның бірінші болып қолдауы еліміздің континенттік деңгейдегі лидерлік рөлін арттыра түсері сөзсіз, – дейді саясаткер.
Дегенмен де мұндай саяси бастамалардың үлесі көп болса да, түрлі сипаттағы сынағы болуы да мүмкін. Бұл жөнінде халықаралық сарапшы Жанат Момынқұлов келісімге қосылудың аймақтық салдары болуы ықтимал екенін алға тартты.
– Мысалы, Түркия бұл келісімді Қазақстанның «дипломатиялық прагматизмінің белгісі» деп бағалауы мүмкін, ал Иран мен Сауд Арабиясы сақтық танытып, оның аймақтық тепе-теңдікке әсерін мұқият бақылап отыр. Әлемдегі ірі елдер мен дәстүрлі серіктестер бұл қадамды мұқият бақылап отырса да, Қазақстанның саясаты – ешкімге қарсы бағытталмаған, керісінше, өз мүддесін қорғау аясында көпжақты диалог пен өзара әрекеттестікке бағытталған. Астана Палестина мемлекетінің құрылғанын қолдайды және бұл ұстанымында өзгеріс бола қоймас. Ел ішінде де келісімнің маңызы мен мазмұны түсіндіріліп, қоғамда дұрыс түсініктерді қалыптастыру маңызды. Қазақстанның дипломатиялық міндеттемелері әртүрлі тараптардың ұстанымын ескеретін икемді саясат екенін қаперде ұстаған жөн, – дейді Жанат Момынқұлов.
Ал саясаткер Ермұрат Бапидің айтуынша, әзірге бұл бастамаға қосылудың Қазақстан үшін нақты қандай сын-тегеурін тудыратынын болжау қиын. Дегенмен ықтимал сценарийлер бар. Мәселен, Иранның Қазақстанға деген сенімі суып, дипломатиялық қарым-қатынастың салқындау қаупі жоқ емес. Ал мұндай өзгеріс мұнай экспорттау бағытында аса маңызды саналатын Иран – Үнді мұхиты трансдәлізін дамыту жөніндегі ынтымақтастыққа кері әсер етуі мүмкін.
Бұған дейін Израильдің бұрынғы байланыс министрі Аюб Кара жақында Jewish News Syndicate (JNS) басылымында Қазақстан мен Әзербайжанның «Ибраһим келісіміне» қосылу ықтималдығын саралап, екі елдің Израиль және АҚШ-пен әріптестігін тереңдетуге мүмкіндігі зор екенін жазған еді.
Автордың пайымынша, Қазақстан мен Әзербайжан мұсылман халқы басым болғанына қарамастан, Израильмен ашық әрі белсенді байланыс орнатқан мемлекеттер. Соңғы жылдары аталған елдердің Израильмен қарым-қатынасы стратегиялық деңгейге жетіп, ынтымақтастық экономикалық және қорғаныс салаларына дейін кеңейген.
Осылайша, еліміз бейбітшілік пен өзара түсіністік ұстанымын нақты қадамдар арқылы алға шығарып, күрделі бағыт болса да, өзінің сыртқы саясаттағы ұстанымын жаңа деңгейге көтерді. Ибраһим келісімдеріне қосылу – Қазақстанның жай ғана сыртқы саяси шешімі емес, оның халықаралық тұрақтылыққа үлес қосуға дайын екенінің белгісі.
Әсет ҚАЛИ