Егемендік туралы декларацияны меңзеп отырғанымыз айтпаса да белгілі жайт. Осыдан кейін Қазақстанда бірқатар жаңа саяси институт пайда болды. Президенттің билік етуі, Парламенттік жүйе, тәуелсіз сот, тіпті азаматтық қоғамның қалыптасуы да декларациядан бастау алған үдерістер болатын.
Жалпы, бұл тақырып ел тарихындағы маңызды кезеңге апарып тірейді. Алдымен құжат қабылданар уақыттан сәл әріге – 1990 жылғы 24 сәуірге қараймыз. Бұл күні Қазақстанда Президенттік институттың негізі қаланды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі ел тарихында тұңғыш рет Президент лауазымын енгізді. Яғни, мемлекеттік басқару жүйесін түбегейлі өзгертудің алғышарты болды. Бұрынғы кеңестік басқару жүйесінде билік партия мен Жоғарғы Кеңестің қолында болса, енді ел басында біртұтас атқарушы билік органы ретінде Президент тұрды. Ол елдің ішкі және сыртқы саясатының бағытын айқындайтын негізгі тұлғаға айналды. Кейінірек 1991 жылғы 1 желтоқсанда тұңғыш рет бүкілхалықтық Президент сайлауы өткенін жақсы білеміз.
Осы тұста бір дүниенің аражігін ашып алайық. Әрине, Егемендік туралы декларация саяси күші жағынан «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңға» теңесе алмайды. Бірақ бір нәрсені ұғынған жөн, елімізге дербес жұрт ретінде шешім қабылдауға, саяси құқыққа ие болуға дәл осы декларация бастама болған еді.
Қазір елдің бүкіл тыныс-тіршілігін реттеп отырған заңдарды шығарған билік – Парламенттің қалыптасуы да декларациядан кейін басталды. 1995 жылға дейін, 5 жыл бойы оның бастапқы органы ретінде Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жұмыс істеді. Бірақ осы аралықта бірнеше даму кезеңдері жатыр. Мәселен, 1990-1993 жылдары Жоғарғы Кеңес егемен Қазақстанның алғашқы заңдарын қабылдап бастады. Оның қатарында мемлекеттік егемендік, тіл, жер, меншік туралы көптеген тармақ бар. Ал 1993 жылы Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы қабылданып, билік тармақтары жіктелуге көшті. Ақыры 1995 жылы жаңа Конституциямен қазірге дейін қызмет ететін екі палаталы Парламент құрылды. Сенат жоғарғы палата атанды, төменгі палата ретінде Мәжіліс танылды.
Біз бетке алған демократия негіздеріне қадам басу жолын осы Парламент қалыптастырды. Себебі депутаттар азаматтардың өкілі ретінде қызмет етеді, әр заң қабылданарда оның халыққа, қоғамға қандай пайда не зияны болатыны алдын ала талқыланады. Яғни, көпшіліктің көзқарасы ескерілді, қайшылықтар жойылып отырды.
Декларация жол ашқан негізгі тармақтың біріне Конституциялық және құқықтық институттардың қалыптасуын да қоса аламыз. 1993 жылғы Конституция тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Негізгі заңы болды. Ол егемен мемлекеттің құқықтық мәртебесін, биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот билігі деп жіктелуін бекітті. Ал 1995 жылғы Конституция Қазақстанның президенттік республика ретінде билік құрылымын айқындап, адам құқықтарын басты құндылық ретінде бекітті.
Егемендік туралы декларациядан кейін Қазақстан өз бетінше қорғаныс құрылымдарын қалыптастыру процесін бастады. Әуелде Қорғаныс комитеті болған құрылым арада 1 жыл өткенде Қорғаныс министрлігі болып жасақталды. Кейін сот жүйесінің ең беделді органы саналатын Жоғарғы сот, Прокуратура, Ішкі істер министрлігі, Ұлттық қауіпсіздік комитеті жұмысын бастады. Бұлардың бәрі де қазір мемлекеттік қауіпсіздік пен заңдылықты қамтамасыз етіп отыр. Осы институттар мемлекеттің құқықтық мемлекет ретінде дамуына жол ашты, қазір біз жиі айтатын Әділеттілік пен заң үстемдігі идеясын орнықтырды.
Кеңес дәуірінде тек бір партия болғанын білеміз, билік те соның қолында еді. Егемендік жарияланған соң Қазақстанда жаңа саяси қозғалыстар мен партиялар пайда болды. Оның қатарында «Азат» қозғалысын, Қазақстанның социал-демократиялық партиясын атай аламыз. Кейінірек 1999 жылы «Отан» партиясы құрылып, қазіргі «AMANAT» партиясына айналды.
Айтпақшы, 1995 жылы елімізде жалпыхалықтық референдум өтті, сол арқылы жаңа Конституция қабылданды. Бұл да азаматтық қоғамның бастауындағы кезеңдер еді. Бұқаралық ақпарат құралдарына еркіндік берілді, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар, жастар қозғалыстарының ықпалы күшейді. Осы өзгерістер қоғамның саяси мәдениетін арттырып, халықтың ел тағдырына тікелей араласу мүмкіндігін тудырды.
Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саясатын жүргізу ісі де декларациядан соң басталған. 1991 жылы еліміз өз тәуелсіздігін жариялап, БҰҰ, ЕҚЫҰ, ТМД сияқты халықаралық ұйымдарға мүше болды. Әлемдік қауымдастық бірауыздан мойындап жатты. Сыртқы істер министрлігі құрылып, әлем елдерімен дипломатиялық қатынастар орнатылды. Сол арқылы дүниежүзіне өз көзқарасын ашық жеткізді. Мысалы, бейбітшілік пен ядролық қарусыздану саясатын алға тарта аламыз. Соның арқасында жергілікті халыққа ондаған жыл уайым болған Семей полигоны жабылды.
Елдің егемендігі туралы айтқанда экономикалық егемендіктің де қалыптасу кезеңі болғанын білеміз. 1993 жылы ұлттық валютамыз теңге айналымға енгізілді. Халық үшін үлкен бір тосын сый секілді қабылданғаны жасырын емес. Ұлттық банк, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті құрылды. Біршама қиындықтарға қарамастан нарықтық экономикаға өту басталды, жекеменшік пен кәсіпкерлік дамыды. Толыққанды экономикалық және саяси тәуелсіз мемлекетке айналдық.
Қорыта айтқанда, 1990 жылғы Егемендік декларациясынан кейін Қазақстанда бірнеше саяси институт құрылды. Сыртқы саясаты, өз билігі, дербес көзқарасы бар ұлыс ретінде танылдық. Сондықтан декларация қабылданған кезеңді еліміздің қазіргідей құқықтық, демократиялы һәм тәуелсіз болып қалыптасуының бастауы ретінде санаймыз.
Мадияр ТӨЛЕУ