Ұлт ұжданы болған ұлы ойшыл

Осы сапар аясында Анкара әлеуметтік ғылымдар университеті мен Шәкәрім университеті арасында академиялық ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойылып, сондай-ақ Шәкәрімге арналған музейді аралап, оның идеялық жолын жалғастырған қазақ ойы, мәдениеті, өнері мен әдебиетіне қатысты құнды жәдігерлермен таныстым.

Абайдың шәкірті әрі немере інісі Шәкәрім – ақын, ойшыл, тарихшы, аудармашы және сазгер ре­тінде танылған ерекше тұлға. ХХ ғасырдың басындағы жаң­ғыру, ұлттық ояну мен саяси дүр­белеңдер кезеңінде ол ар-ұждан, ең­бек пен хақиқатқа негізделген тұ­тас ой жүйесін қалыптастырды. «Үш анық» атты еңбегі мен өзге де шығармаларында «ар ілімін», ең­бек этикасын, сондай-ақ дін, ақыл және ғылым арасындағы үй­лесімділікті жүйелі түрде не­гіз­деп көрсетті. Алайда 1931 жылы Шәкәрім сот үкімінсіз атылып, оның шығармаларына 1980 жыл­дардың соңына дейін ресми түрде тыйым салынды. Бүгінде Шәкә­рім есімі университеттерге, ес­керт­кіштерге, ғылыми еңбектер мен басылымдарға арқау болып, қа­зақ руханияты мен мәде­ние­тінің іргетасын қалаған ірі ой­шыл­дар қатарында құрметпен ата­лады.

Шәкәрімнің өмір жолы мен тарихи контексті

Жастайынан Абайдың маңайына жақын жү­ріп, поэзия, музыка, философия мен тарихқа ден қоя бастаған Шә­кәрім тілге бейімдігі мен те­рең ойлау қабілетінің арқасында Шы­ғыс классиктері – Хафиз, Фи­зули, Науаи сынды шайыр­лар­дың еңбектерін, сондай-ақ Ба­тыс әдебиетінің көрнекті өкіл­дері – Пушкин мен Толстойдың шығармаларын оқып, зерделеген.

1903 жылы Ресей География қо­ға­мының Батыс Сібір бөлім­шесіне мүше болып қабылданады. Ал 1906 жылы қасиетті қажылық са­парына барып, бұл сапарында Мысыр мен Ыстанбұл қала­ла­рын­дағы кітапханаларда ғылыми ізденістер жүргізіп, шығыстық жә­не батыстық ой-ағымдармен те­реңірек танысады.

1910-1920 жылдары Шәкәрім Құдайбердіұлы ұлттық жаңғыру идеяларын алға тартқан Алаш зия­лыларымен рухани бай­ла­ныс­та болды. Ол кеңестік жүйе­нің да­лалық өмір салтын түбірімен өз­гертуге бағытталған саясат­та­ры­на сын көзбен қарап, бұл өзге­ріс­тердің ұлттық болмысқа төн­діретін қаупін терең сезінді. Осы­ған орай 1922 жылдан бастап Шың­ғыстаудың баурайына оңа­ша кетіп, шығармашылыққа ден қойып, рухани тұтастық пен ар-ождан тазалығын сақтау жолын таңдады. Алайда бұл таңдау да оны ажалдан арашалай алмады. 1931 жылы 2 қазанда ешбір сот үкі­мінсіз, әділетсіз түрде атып өл­тірілді. 

Шығармашылық мұрасындағы ізгілік

Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы – жанрлық әрі мазмұндық тұрғыда аса бай. Лирикалық өлең­­дерімен қатар, ол «Қалқа­ман–Мамыр», «Еңлік–Кебек», «Нар­тайлақ пен Айсұлу» сынды кө­лемді поэмаларында қазақ та­ри­хы мен қоғамдық жадты көр­кемдік драма арқылы бейне­лейді. Бұл шығармаларда тарихи оқи­ғалар мен әлеуметтік қақтығыстар адам­гершілік пен махаббат, на­мыс пен әділет секілді тақы­рып­тармен үйлесім табады. Шә­кә­рім­нің музыкаға бейімділігі мен сазгерлік дарыны да оның шы­ғар­машылығында елеулі орын ала­ды. Ол жазған өлеңдеріне өзі ән шығарып, күй де тартып, поэ­зиясын музыкамен сабақтас­тыр­ған. «Қазақ айнасы» мен ше­жіре­лік жазбалары арқылы ол ха­­­лық­тың шығу тегі мен мінез-құлқын тари­хи сана негізінде талдайды. Бұл ең­бектер ұлттың болмысын ұғы­нуға бағытталған терең зер­де­леу­дің нәтижесі.

Ойшылдың философиялық дү­ниетанымының шырқау биігі – «Үш анық». Бұл еңбегінде Шә­кә­рім адамның кемел өмір сүруі­нің үш тірегін айқындайды: адал еңбек, арлы ұждан, шынайы жү­рек. Ол осы үш ұстанымды негізге ала отырып, діни ақиқат, ғылыми білім және ар-ұждандық түйсікті (ар) өзара үйлестіріп, біртұтас дү­ниетаным ұсынады. Бұл еңбегі мазмұны мен құрылымы жағынан фи­лософиялық трактатқа жа­та­ды.

«Мұсылмандық шарты» – түр­кі-қазақ әлемінде сенім (ақи­да), құқық (фиқһ) және адам­гер­шілік (ахлақ) мәселелерін қа­ра­пайым әрі түсінікті тілмен жүйе­леп жазған алғашқы діни-эти­калық еңбектердің бірі. Бұл кітап­тың саяси және әлеуметтік ық­палы жөнінде қазіргі акаде­мия­лық еңбектерде терең зерт­теулер жүргізілуде.

Абайдың көркем аударма мек­тебін жалғастыра отырып, Шә­кәрім Пушкиннің «Дубровс­кий» мен «Қар бораны» повесте­рін, Хафиз бен Физулидің ғазалдарын, сондай-ақ «Ләйлі–Мәжнүн» желісіндегі әйгілі шы­ғарманы түпнұсқаға адалдықпен, «мағынаның әдебін» сақтай оты­рып тәржімалаған. Бұл аудар­ма­лар оның орыс, парсы, араб және түрік тілдерін терең меңгергенін әрі көркем сөздің мәнін жеткі­зу­дегі биік шеберлігін көрсетеді.

Ойшылдың көзқарасында ең­бек – білім – адамгершілік үш­та­ғаны – адамның рухани кемел­денуі­нің іргетасы. Оның атақты «адал еңбек, таза ұждан, шын жү­рек» тұжырымдамасы жеке тұл­ғаның ішкі тыныштығы мен қо­ғамдық тәртіптің негізін құ­рай­тын нормативтік құндылық яд­росы ретінде бағаланады. Бұл – қазақ ой жүйесіндегі тағдыршылдыққа қар­сы, белсенді әрі жауапты тұл­ғаны тәрбиелеуге бағытталған жаңаша үндеу. 

Сондай-ақ Шәкәрімнің дү­ниетанымында Мәту­ри­ди тамыры айқын сезіледі. Ол Ханафи–Мәтуриди бағытына тән ақыл мен иманның теңгерімін сақтап, діни сенімді ақыл-оймен ұштастырады. Сенім мен ізденісті бір-бірін жоққа шығаратын емес, өзара кепілдік беретін рухани не­гіздер ретінде қарастырды.

Шәкәрім діни-ахлақтық тә­жірибе мен заманауи ғылыми ой­лау жүйелерін бір-біріне қарсы қоймай, керісінше, толық адам концепциясы аясында оларды үй­лестіруге тырысты. Ол Дарвин мен Руссо секілді батыс ойшыл­дарымен пікір алмасып, Платон мен Архимедке оң баға береді. Осы арқылы даналық пен ғылым­ның үндестігін мақсат етеді.

Сопылық қыры: Жүрек – Ар – Сезім

Шәкәрімнің дүние­таны­мын­да сопылық рух ерек­ше орын алған. Ол жүрек, ар (ұждан) және ішкі сезімді – адам бол­мысының тірегі, рухани да­му­дың өзегі ретінде қарастырды. Ойшыл үшін шынайы таным тек ақыл­мен  емес, жүрек арқылы се­зініп, армен өлшенуі тиіс. Бұл көз­қарас сопылықтағы «жүрек кө­зі­мен көру», «ішкі әлем арқылы тану» қағидаларымен үндеседі.

Шәкәрім Алланы сүюді адам­ды сүюмен қатар қойды. Оның дін туралы ұстанымы мо­раль­дық биіктікке, адамгершілік та­залыққа негізделген. «Үш анық» еңбегінде ол ар-ождан мен жү­ректің үн­дес­тігін нағыз ақи­қат­қа жетудің жолы ретінде көр­сетеді. Бұл тұжырым дінді сырт­қы рә­сім­дермен шек­темей, ішкі рухани шындықты із­деуге бағытталған сопылық дәс­түрмен сабақтас.

Шәкәрім үшін сопылық – ру­хани кемелдікке жетудің, адам болмысының тереңіне үңілудің, мән мен мағына іздеудің жолы. Ол сыртқы діншілдікке емес, жү­рек­тегі тазалыққа мән берді. Зікір мен рәсімнен гөрі мінез тәрбиесі мен ұжданның үніне ден қойды.

Шәкәрім Қожа Ахмет Ясауи ық­палы айқын аңғарылатын Ор­талық Азия тасаууфының дәс­түрі­нен нәр алған. Оның сопы­лық көзқарасында бірқатар ерек­шелік айқын көрінеді. Атап айт­қанда, зікірдің орнына – зер­делі-имани мұрақабаға (яғни, өзін бақылау мен ішкі байыптау) ба­сымдық беріледі, тарихаттағы сырт­қы рәсімдерден гөрі  мінез тәр­биесі мен жан тазалығы ал­дың­ғы орынға шығады. «Дін – ғы­лым – ар» үштағанында – жү­рек шындығы мен ұждан үні та­нымның ажырамас бөлігіне ай­налады.

Қазіргі ғылыми еңбектерде бұл көзқарас «зәһири (сыртқы) ақыл» мен «жүректегі танымды» өза­ра байланыстыра отырып, қа­зақы философиялық ойлау жүйе­сін халықаралық деңгейдегі фи­ло­софиялық диалогке жа­қын­дат­қан тұжырым ретінде бағаланады.

Шәкәрім «Ар ілімі» мен «Үш анық» секілді ұғымдар арқылы Абай­дың көбіне өлең мен афо­ризм түрінде берілген хикметті ойларын философиялық жүйелеу деңгейіне көтереді. Бұл – оның дүниетанымындағы жүйелілік пен танымдық тереңдіктің айға­ғы.

Сонымен қатар Шә­кәрім­нің «Мұсылмандық шар­ты» атты еңбегі – халыққа діни бі­лім беруге арналған, иман, ша­риғат және ахлақ мәселелерін жеңіл тілмен түсіндіретін прак­ти­ка­лық-дидактикалық құрал ре­тін­де бағаланады.

Шәкәрім – Алаш қозға­лы­сының идеяларына рухани және дү­ниетанымдық тұрғыдан жақын, ұлт­тық жаңғыру мұраттарын бө­ліс­кен қайраткер. Дегенмен ол кеңес­тік әлеуметтік инженерия сая­сатына сын көзбен қарап, дала тір­шілігінің дәстүрлі құндылық­тарын қорғауға ерекше мән берді. Оның бұл ұстанымы жаңғыру үде­рісіндегі парасатты сақтық пен адамгершілік негіздерден ай­ны­май реформалау ниетін көр­се­теді.

Шәкәрім поэзияның көркем­дігін, философияның жүйелілігін және сопылықтың тереңдігін бірік­тіре отырып, «ар-ұжданға не­гізделген жаңғыру» идеясын ұсын­ды. Оның «Үш анық» атты ең­бегінде түйінделген адал еңбек, та­за ұждан, шынайы жүрек ұс­танымдары – жеке тұлғаның ке­мел­денуі мен қоғамның тұрақ­ты­лығы үшін моральдық консти­ту­ция іспетті.

Шәкәрім шығармашы­лы­ғын­да түркі халықтарының бір­лі­гіне деген көзқарас та көрініс тапқан. Абайдан алған дана тілді жүйелеп, қазақ ойы мен руханиятын әлем­дік философиялық кеңістікке алып шықты. Саяси қуғын-сүр­гін­мен уақытша үнсіз қалса да, бү­гінгі Қазақстанда жаңа өрке­ниеттік негіздің рухани тірегіне айналып отыр.

Мұса Қазым АРЫЖАН,  

Түркия Жазушылар одағының төрағасы,

профессор