Абьюзерді қалай анықтауға болады?

Абьюзерді қалай анықтауға болады?
«Абьюз» сөзі соңғы кездері қоғамда жиі айтылып жүр.

Алайда абьюзерлік тек ер адам мен әйелдің арасындағы қарым-қатынаста емес, әріптес, құрбы не жақын бауырыңыз, тіпті ата-анаңыз тарапынан да жасалуы мүмкін. Күнделікті өмірдегі абьюзердің портреті қандай? Адам абьюзер екенін алдын ала қалай анықтауға болады?

«Абьюзер» ағылшын тілінен аудар­ғанда «зорлық көрсетуші», «қиянат жасаушы» деген мағынаны білдіреді. Психологиялық, эмоционалдық, фи­зи­ка­лық немесе сексуалдық тұрғыда өзге адамға жүйелі түрде қысым көр­сететін, бақылауда ұстайтын, қорлай­тын адамды абьюзер деп атаймыз. Пси­хологтардың айтуынша, абьюзер­лер – шын мәнінде психологиялық тұрғыдан өте әлсіз адам­дар. Дәлірек айтсақ, әке-шешенің қаты­гез тәр­бие­сінің, көрсеткен отбасы мо­делі­нің құр­баны. Адам қаншалықты қатыгез болса, соншалықты қорқақ деген сөз. 

– Аналитикалық тұрғыда логика-лық ойлай алатын адамдар отбасында-ғы абьюзерлік қарым-қатынасты өздері де анықтай алады. Бірақ кейбір адамдар үнемі иллюзияда жүреді. Зорлық-зом­былықты «байқамай қалды, келесі жолы қайталамайды, бір-ақ рет болды» деп ақтап алады. Абьюзердің «ашумен іс­тедім, мастықпен, эмоцияға берілдім» деген алдауына сеніп, уақыт создырып алатындар да бар. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың да түрі көп. Олар эмо­ция­лық қысым, сексуалдық зорлық, эконо­микалық зомбылық, газлайтинг деп бөлінеді, – дейді психолог Балабек Сақтағанов.

Зорлық-зомбылықтың төрт түрі болады: физикалық, психологиялық, экономикалық және жыныстық. Біз қазір физикалық зорлық-зомбылық туралы сөз қозғап отырмыз. Ал зорлық­тың бұл түрі бір күнде басталмайды. Бастапқыда керемет романтикалық әрекеттер жасайды, сыйлықтар береді, жылы сөздер айтады. Уақыт өте келе «Біздің бір-бірімізді сүйетініміз сон­шалық, бізге ешкімнің де қажеті жоқ» деген сөздер айтылады. Осылайша, әйел адам психологиялық қақпанға түс­еді. Ал газлайтинг – абьюзерлерде кеңінен тараған әдістердің бірі. Яғни, ол «құрба­нын» бейадекват ретінде көрсетіп, «Саған солай көрінген ғой, олай болған жоқ» деп жиі айтады. Соны­мен қатар абьюзер құрбанын құн­сыздандыруды жақсы көреді. Олар «Сенің достарың саған кері әсер етеді», «Жұмыс істеп қайтесің?», «Ол сенің қолыңнан кел­мей­ді», «Қоя салшы, өзім істеймін» деген сияқты сөздерді айтады.

– Абьюзерлер барынша жұбын ба­қылауда ұстауға ұмтылады. Теле­фонын тексеріп, жүріп-тұрғанын көзден таса қылмайды. Небір мысқыл айтып, кекетіп отырады. Жұбайына ақша бер­мейді, қаржылық тұрғыда бақылауда ұстайды. «Ақшаны қайда ұстадың?» деп есебін алып отырады. Достарының, ағайындарының қасында айғайлап, ұрсып сөйлейді. Көбіне әйелдер осы­ның бәріне көз жұмып қарап, абюзердің құрбанына қалай айналғанын өздері байқамай қалады. Абьюзерлер мықты манипулияция жасайды. Үнемі өзінікі дұрыс екенін, жұбынікі қате екенін айтып отырады, – дейді психолог. 

Көпшілік біле бермейтін тағы бір маңызды жайт – отбасылық зорлық-зомбылықтың 40-45% жағдайда ер­лерге бағытталуы. Бұл – өте сирек айтылатын, бірақ өзекті мәселе. Кейде әйелдер күйеуін жүйелі түрде жәбірле­геннен кейін кісі өлтіруге дейін барады. Бұл да от­басындағы зорлықтың сал­дары. Мұндай фактілер отбасылық сая­саттың әлсіз тұстарын айқын көрсетеді. Психо­логтердің айтуынша, әйелдерден де абьюзер шығады. Бірақ әйелдердегі абью­з­ерлік белгісі басқаша болуы мүмкін. Оның ішінде, белгілі бір зат арқылы агрессия көрсету. Яғни, әйел агрессияны физикалық тұрғыда емес, нақты бір заттар арқылы көр­сетеді. Мысалы, ыдысты, техниканы сындыр­ып, заттарды бүлдіруі мүмкін.

– Абьюзерді өзгерту өте қиын. Өйт­кені оның табиғаты сондай. Себебі ер адам өзінің абюзерлік әрекетін «ер­кек­тік болмысым» деп ақтайды. Абью­зерді өзгерту үшін психолог оны­мен ұзақ уақыт жұмыс істеуі керек. Абьюзер­мен қарым-қатынас орнатқанда оның эмо­циясына қарай жауап беру қажет. Ол ашуланса, онымен бірге дауласудың қажеті жоқ. Әйел адам өз бағасын, өз шекарасын анық қоя білуі керек. Егер одан абьюзер аттап өтетін болса, онда дер кезінде әрекет жасауы қажет,– дейді психолог Балабек Сақтағанов. 

Былтыр тұрмыстық зорлық-зомбы­лықтың ішкі табиғатын, әсіресе абью­зерлік қатынастың қалай қалыптаса­тынын, қалай жалғасатынын және оны үзу қаншалықты қиын екенін көр­сететін «Бәрі бізбен аяқталады» (It Ends With Us) фильмі жарыққа шықты. Лили мен Райл арасындағы қарым-қаты­нас – сырттай мінсіз көрінетін, бірақ іштей зорлық пен бақылауға негізделген байланыс. Райл – табысты, сымбатты дәрігер. Бастапқыда ол Лилиге ерекше қамқор, сыйластықпен қарайды. Бірақ уақыт өте келе, Райл Лилиге эмоциялық қысым жасай бастайды. Олардың қарым-қатынасындағы абьюзерлікті тіпті көрермен де аңғара алмайды. Лили кеткісі келгенімен, оның ішінде шатас­қан сезімдер болады: махаббат, қорқы­ныш, үміт, кінә. Бұл – абьюзерлік шең­бердің классикалық көрінісі: зорлық – кешірім – уәде – тыныштық, қайтадан зорлық. Фильм көптеген әйелдер бастан өткеретін күрделі ішкі күйзелісті, тәуелділікті, қоғамдық қы­сымды және зорлықтың тек физикалық емес, психо­логиялық сипатын да көрсетеді. Ол тек махаббат жайлы емес, өзін қорғау, ше­шім қабылдау, токсика­лық қатынасты үзу жайлы хикая. Біздің қоғамда да, тіпті қасымызда да Лили мен Райлдар бар. Бірақ олардың бар­лығы бірдей абьюз­ерлікті тоқтатуға қау­қарсыз. Қаты­гездіктің жалғыз емі – оған төзбейтін қоғам қалыптастыру.

 

Көктем ҚАРҚЫН