AIF пленарлық сессиясында сөз сөйлеген Президент Қасым-Жомарт Тоқаев цифрландыру – болашақ Қазақстанды құратын жаңа ұрпақтың қалыптасуына серпін беретінін білдірді. Себебі осы арқылы мемлекет адам капиталына инвестиция салады, цифрлы болашақты басқара алатын жас мамандар формациясының қалыптасуына жағдай жасайды. Бұл тұрғыда қай ел артта қалса, сол ел мемлекеттілігін жойып, өзгеге бодан болады, не өркениетті өркендеу көшінің жиегіне шығып қалады.
–Сол себепті цифрлық технология мен жасанды интеллектіден бастап жасыл энергетика мен қосымша құны жоғары өндіріске дейінгі негізгі секторлардағы әлеуетімізді күшейте береміз! Біз цифрлық трансформацияда елеулі табысқа қол жеткіздік. Мақсатымыз – Еуразиядағы жетекші IT хабқа айналу! Әсіресе, ЖИ дамытуға айрықша мән беріп отырмыз. Бірқатар шетелдік университеттің филиалы бар, зерттеу-әзірлеу саласындағы серіктестік жолға қойылған академиялық, инновациялық хабқа айналғымыз келеді, – деп міндет қойды Қ.Тоқаев.
Президент Қазақстанның өз тарихындағы ең қуатты суперкомпьютерді іске қосуға кіріскенін жариялады. Бұл жұмыс басталып кетіпті. Бұдан бөлек, СryptoCity жаңа пилоттық жобасын жүзеге асыру жоспарланып отырғанын мәлімдеді. Мұнда криптовалютаны азық-түлік сатып алуға, қызмет төлеміне және басқа мақсаттарда пайдалануға рұқсат етіледі. Басқаша айтқанда, Қазақстанда ұлттық валюта – теңге сыртында тағы бір қосымша ақша бірлігі, төлем құралы пайда болмақ.
Цифрландыру – кез келген заманауи мемлекет пен экономиканың шешуші элементі. Цифрлық даму – жай үрдіс-тренд емес, стратегиялық басымдық. Экономиканың орнықтылығы, ұлттың бәсекеге қабілеттілігі, адам өмірінің сапасы, тіпті елдің болашағы тікелей соған байланысты.
Мысалы, өткен аптада Жапония интернеттің ұшқырлығы бойынша әлемдік рекорд орнатты. Зерттеушілер 1 808 шақырымдық кабельмен 1 миллион гигабайт (1,02 петабит) деректі 1-ақ секундта жеткізді! Басқаша айтқанда, барлық тілдегі бүкіл Уикипедияға, 4K форматтағы 10 мыңнан аса фильмнің салмағына тең ақпаратты жалғыз секундта бере салды. Бұл керемет жоғары жылдамдықтағы интернет инфрақұрылымын құруда бұрын адамзат армандай да алмаған жаңа өрістер ашуға тиіс.
Қазақстанның жетістіктері қандай?
Interesting Engineering жасанды интеллектінің жаңа дәуірінің жаңа құралдары жасалып жатыр деп бағалады: ЖИ, сондай-ақ 6G мен VR-технологиялар арқасында интернет трафигінің ауқымы аспанға шырқайтын болады. Айталық, бұған дейін кеңжолақты интернеттің әлеуетінің шектеулілігі кесірінен телемедицинаның дамуы шектеліп келді. Осы олқылықты білгендіктен, хирургтердің көбі телемедицина көмегімен қашықтан күрделі операцияға басшылық жасамақ түгіл қатысуға бейілді болмады. Жай ғана кеңес берумен тоқтайтын. Ал жаңа жағдайда интернет арқылы дерек беру ұшқырлығы еселеп артса, дамыған елдердің біріндегі дәрігер VR-технология көмегімен Қазақстанда өзі ота жасай алуы мүмкін.
Республикада цифрландыру ел өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі бірінші вице-министрі Қаныш Төлеушиннің айтуынша, бүгінде мемлекеттік қызметтердің 92%-ы онлайн қолжетімді. Оның 90%-ы смартфон арқылы мобильді форматта көрсетіледі. Яғни, елге бұрынғыдай үйінде компьютер ұстаудың, интернет-клубқа жиі жүгірудің қажеті болмай қалды. Цифрлық құжаттамаларды азаматтар 2024 жылы 292 миллион рет алған! Елестетіп көріңізші: оның бәрі қағаз күйінде берілгенде, құжаттан тау тұрғызылып, ол үшін қаншама орман оталатын еді.
Қазақстанда туу және мектепке қабылдау құжаттарын рәсімдеу сияқты қызметтер проактивті, яғни тұтынушы жүгінбей жатып, алдын ала ұсынылады. Ол бюрократиялық кедергіні жойды. Ал «Әлеуметтік әмиян» әлеуметтік осал санаттарға берілетін жеңілдіктерді айқын етті. Оның ішінде мектептерде берілетін 5 миллион түскі ас, диспансерлік есепте тұрған сырқаттар алатын 6,5 миллион дәрі-дәрмек рецепті бар.
Цифрлық даму министрлігі eGov mobile қосымшасындағы «Әлеуметтік әмиян» өзге игілігі сыртында, әлеуметтік аз қамтылған отбасыдан шыққан оқушыларға ыстық тамақты тікелей, атаулы ұсынуға мүмкіндік беретініне екпін түсірді. Жүйе мемлекеттік деректер негізінде өзі жұмыс істейді, қағаз өтініштерді қажет етпейді. Нәтижесінде, ата-аналар тиісті хабарламалардың бәрін eGov mobile арқылы телефонынан алады. Ал балалары мектеп асханасында QR-кодты сканерлеу немесе бет-жүзі, саусақ таңбасы сияқты биометриялық деректері арқылы тамақтанатын болады. 2025 жылғы қыркүйекте, яғни жаңа оқу жылында жоба бастауыш сынып оқушыларына жаппай қолданыла бастайтын көрінеді.
Қаныш Төлеушин жаңа өңір – Жетісу облысын мысалға келтірді. Онда биылғы 2025 жылдың бірінші тоқсанында ғана 127 428 мемлекеттік қызмет көрсетілсе, оның 28 924-і Connection Points бекеттері арқылы ұсынылған. Яғни, цифрландыру бірте-бірте шенеуніктерге деген сұранысты төмендетеді.
– Облыстағы 315 мектептің барлығы интернет желісіне қосылды. Ауылдық елді мекендердің 95,4%-ына немесе 350 ауылдың 334-іне интернет жетті. Талдықорғанда 5G-дің 29 базалық стансасы жұмыс істейді. 2025 жылы 20 ауылды талшықты-оптикалық байланысқа қосу және 307 жаңа бейнебақылау камерасын орнату жоспарланған, – деді вице-министр. Интернет сапасын жақсарту үшін «Қолжетімді интернет» ұлттық жобасы аясында облыстағы 158 ауыл оптикалық байланыспен, аз қоныстанған 15 ауыл спутниктік интернетпен қамтылмақ.
Суперкомпьютер ғасыры туып келеді
Цифрлық даму министрі Жаслан Мәдиев Президенттің тапсырмасына сәйкес, республикада ЖИ саласындағы бастамаларға ерекше назар аударылатынын мәлімдеді. Ол негізгі 3 бағыт бойынша жұмыс жүргізіліп жатқанын баяндады. Бұлар – институционалды даму, инфрақұрылым және адами капитал. Ведомство басшысы елде осы бағытқа жеке жауап беретін мемлекеттік орган – Жасанды интеллектіні және креативті индустрияны дамыту комитеті құрылғанын қаперге салды.
Мұның сыртында ЖИ дамыту тұжырымдамасы бекітілді. Тиісті терминология, стандарттар және әдеп-этика нормалары әзірлену үстінде. Министр Қазақстанның инфрақұрылымды белсенді түрде дамытып жатқанын атап өтті: Кремний алқабында қазақстандық суперкомпьютерлік платформа іске қосылды, сондай-ақ жасанды интеллектке арналған, жоғары өнімділікті AI-есептеулермен айналыса алатын NVIDIA H200 графикалық чиптеріне негізделген суперкомпьютер елге жеткізілді. Ол Орталық Азиядағы ең қуатты суперкомпьютер болады. Президенттің Астана форумында айтқаны осы екен.
Оның дерегінше, Қазақстанда Alem.ai халықаралық ЖИ орталығы құрылады. Ол ұлттық AI-экожүйесінің діңгегіне айналмақ. Орталыққа қоғамдық кеңістік, Tomorrow School және TUMO Center сияқты білім беру бағдарламалары, стартаптарға арналған AI-кампус, R&D ғылыми-зерттеу зертханалары, мемлекеттік секторға арналған шешімдер әзірлеп, енгізетін GovTech кеңістігі – AI-Driven Government біріктіріледі.
Министр Ж.Мәдиевтің сендіруінше, ЖИ көмегінен ғылым мен технологияны дамытса, Қазақстан цифрлық егемендікке, технологиялық дербестікке қол жеткізеді. Бұл үшін жергілікті таланттардың әлеует-мүмкіндіктерін толық ашуына қолдау көрсетіледі, жасанды интеллект бойынша маңызды инновацияларын ілгерілетуге мүмкіндік беріледі. Бұдан бөлек, Қазақстанның ЖИ саласындағы технологиялық көшбасшылығын нығайтуға, мемлекет, бизнес пен инновациялық қауымдастық арасындағы орнықты экожүйені дамытуға күш салынады.
ЖИ діңгегі бекиді
Әйткенмен, осы айтылғанның көбі өршіл міндет, ірі жоспар, ізгі ниет қана. Олар толыққанды орындалса ғана Қазақстан өзгеден озады. Әзірге сарапшылардың айтуынша, саланы бұрыннан қордаланған проблемалар жиі-жиі тығырыққа тірейді. Мысалы, елімізде басқаны айтпағанда, Data-орталықтар, яғни серверлік және желілік жабдықтар орналасқан, елді интернетке тұрақты қосатын Деректерді өңдеу орталықтары (ДӨО) және олардың қуаттылықтары жетіспейді.
Төл дата-орталықтары бар отандық бұлтты провайдердің өкілі, бағдарлама әзірлеуші Ринат Малибаев Қазақстанда мұндай орталықтар мемлекеттік қолдауға зәру екенін айтады. Келесі жылы оларға демеу орнына қайта салық жүктемесі артқалы тұрған көрінеді.
–Саланы мемлекет жан-жақты ынталандыруы қажет. Болашақ даму осында. Бізді «қуатты нормадан көп тұтынасыңдар» деп электрден ажыратып тастаған жағдай болды. Компания амалсыз кәсіпті дамытуда біраз үзіліс алып, төл энергия көздерін құрып, соған көшуге мәжбүрленді. ДӨО-лар электр энергиясын көп шығындайтын ірі тұтынушы. Криптовалюта майнингімен айналысады деп стансаларға тікелей қосылуға да енді рұқсат етпейді. Елде тариф көтеріліп жатыр, бұл да бизнестің рентабельділігін біршама төмендетті, – деді Ринат.
Энергетика министрлігі де елде энергия тапшылығы барын жасырмады. Сарапшының айтуынша, сондай-ақ бұл орталықтар сенімді байланыс арналарын қажет етеді. Мұның сыртында жаңа ДӨО-ларды салу үшін керек және әлемдік стандарттарға сәйкес келетін алаңдар мен жер учаскелері жетіспейді, оларды алуда бизнес қиындыққа кезігеді. Соған қарамастан өңірлік дата-орталықтар нарығы тоқтаусыз өсе береді.
Қазір қазақстандық ДӨО-лар Өзбекстанға, Ресейге, Қырғыз Республикасына және Тәжікстанға төл бұлтты тұғырнамалары базасында қызмет көрсетеді, ақпараттық қауіпсіздік мониторингі, бағдарламалық қамтылым, веб-хостингтің барлық түрі, IT-инфрақұрылымды бірыңғай басқару, техникалық қолдау сияқты сан алуан сервис ұсынады. ICANN аккредиттеуінен өткен Орталық Азияның тұңғыш әрі ірі домендік регистраторлары да Қазақстанда орналасқан.
Мамандардың пайымдауынша, елде деректерді жинау, алмасу мен сақтаудың заманауи әрі берік қорғалған жүйесі болса ғана Президент айтқан цифрлық трансформация, цифрлық түрлену мүмкін болады. Сондықтан деректер орталықтарын құқықтық реттеу және ел аумағында бұлтты технологияларды қолдану тәртібін ретке келтіру талап етіледі.
Цифрлық даму министрлігі Мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасына, Жолдауларына және жуырда берген тапсырмаларына сәйкес Қазақстанды өңірлік цифрлық хабқа айналдыру іс-шараларының кешені іске асырылып жатқанын хабарлады. Оған қуатты ДӨО-лар салу, Каспий түбіне және құрлықта байланыс пен интернеттің трансшекаралық талшықты-оптикалық магистралдарын төсеу және ірі халықаралық ІТ-компанияларды елге тарту, сол үшін заңнаманы өзектілендіру кіреді.
Мысалы, биыл Қазақстанда Орталық Азиядағы ең ірі, гипермасштабты дата-орталықтың құрылысы басталды. Сингапурлық GK Hyperscale Ltd компаниясы қолға алған бұл жоба 1,4 миллиард доллар тұрады. Инвестормен арадағы келісімді бекіткен қаулыға Үкімет басшысы 2025 жылғы 18 наурызда қол қойды.
Одан бұрын, 2025 жылғы 6 ақпанда Цифрлық даму министрлігі Freedom Telecom Holding-пен меморандум бекітті. Құжат талшықты-оптикалық гипермагистраль салуды және онымен келетін халықаралық интернет және байланыс трафигін сақтап, транзиттеу үшін Tier-III деңгейінен төмен емес ДӨО-ларды тұрғызуды қарастырады. Әзірге бұл істе Қазақстан Ресейге тәуелді: жаһандық желі РФ-тан келетіндіктен, ол өзіне жақпайтын шетелдік ресурстарды бұғаттағанда, кесірі Қазақстанға да тиеді. Жаңа жобалар еліміздің бұл саладағы тәуелсіздігін нығайтуға тиіс.
iKS-Consulting зерттеуінде көрсетілгендей, 2024 жылы Қазақстандағы ДӨО-ларда жалпы саны 3 775 тұғыр болған, бұл 2023 жылғыдан 9% көп. Сала орнықты өсімді паш етеді, бірақ нағыз өсімнің «көкесі» биыл және келесі жылы күтіледі. Бұған ірі жобалардың іске қосылуы серпін беруге тиіс. Заманауи деректер орталықтарының бой көтеруі – еліміздің цифрлық инфрақұрылымын дамытудың маңызды элементі. Бұл орталықтар интернеттің тұрақты жұмысын, деректерді сақтаудың жоғары деңгейдегі сенімділігін және қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
iKS-Consulting бағалауынша, салада «Қазақтелеком» үстемдік етеді, ДӨО-лардағы барлық тұғырдың 44,8%-ы немесе 1 552-сі соның иелігінде. Тағы бір алпауыт – Транстелеком: оның еншісіне 24,6%-ы немесе 851-і тиесілі. Үштікті квазимемлекеттік компания – «Ұлттық ақпараттық технологиялар» тұйықтады: 8,1%-ын немесе 233 тұғырды қанжығалады. Өзгесі – тәуелсіз ойыншылардың меншігінде. Министрлік жоспарынша, 2025 жылы нарықтың ауқымы екі есе ұлғаяды.
Сарапшылар бүгінде Қазақстан цифрлық трансформациялану ісінде технологиялық және инфрақұрылымдық секіріс алдында тұрғанын айтады. Мысалы, 2030 жылға қарай деректер орталықтарындағы тұғырлар саны 10 мыңнан асады деп болжанды. Бұл бағытта Қазақстан тек Орталық Азияның емес, ТМД кеңістігінің алпауытына айналуы мүмкін. Бұл тұғырлар жасанды интеллектінің діңгегі саналады. Республика 6G буынындағы ұялы байланыстың жаңа технологияларын енгізе алады. Онда аймақтық державаға айналары сөзсіз. Бірақ оған дейін көп іс тындырып, бұрыннан қордаланған мәселелерді шешуі қажет.
Айхан ШӘРІП