Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, былтырғы санақ бойынша елімізде 18 жасқа дейінгі балалар саны 6,8 миллионнан асады, бұл – жалпы халықтың 34,1 пайызы. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты – ел тұрғындарының үштен бір бөлігіне тең балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды күшейту, олардың өмір сапасын арттыру. Білім, денсаулық сақтау, қауіпсіздік, әлеуметтік қорғау, бос уақытты тиімді пайдалану – осының бәрі бағдарлама аясындағы жеті негізгі бағытқа кіреді. Әр бағыт – баланың жан-жақты дамуы үшін қажет іргетас. Мемлекет бұл бағдарлама арқылы баланың дүниеге келген сәтінен бастап, оның есею жолында кездесетін барлық қажеттіліктерін қамтуға тырысады. Мәселен, мектепке дейінгі тәрбиеден бастап инклюзивті білімге, психологиялық қолдаудан бастап мәдени демалысқа дейінгі аралық түгел қамтылмақ. Жақында
«AMANAT» партиясы жанынағы Отбасы және халықты әлеуметтік қорғау мәселелері жөніндегі Республикалық кеңестің «Қазақстан балалары» ұлттық бағдарламасын әзірлеуге арналған алғашқы отырысында осы аталғандардың бірсыпырасы талқыланды.
Балалар қауіпсіздігі мен әл-ауқаты – басты назарда
Бағдарлама бірнеше бағыт бойынша жүзеге асады. Соның бірі – балалардың құқығы мен қауіпсіздігін қорғау. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық, қатыгездік, немқұрайлық мәселелері елімізде әлі де өзекті. Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, биыл қаңтар-мамыр айларында кәмелетке толмағандарға қатысты 1 080 құқықбұзушылық тіркелген, бұл бір жыл бұрынғыдан 7,6% көп. Балалар зардап шеккен ең жиі тіркелген құқықбұзушылықтар – 16 жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе жыныстық сипаттағы өзге де әрекеттер (158 іс). Кәмелеттік жасқа толмаған балалар мен жасөспірімдерге қатысты зорлау, ұрлық, жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық, бұзақылық және азғындық әрекеттері жиі тіркелген. Ал ЮНИСЕФ-тің 2023 жылғы дерегіне сәйкес, еліміздегі 11–17 жас аралығындағы балалардың 66%-ы зорлықтың бір түріне ұшыраған. Бұл – әрбір үш баланың екеуі қауіпсіз ортада өспей жатыр деген сөз. Осыған орай ұлттық бағдарлама мектептер мен балабақшаларда қауіпсіздік талаптары күшейтіліп, әрбір мекемеде балаға қауіп төнген жағдайда жедел көмек көрсету алгоритмін енгізуді көздейді.
Сонымен қатар балалар денсаулығын сақтау – басты бағыттың бірі. Денсаулық сақтау министрлігінің дерегінше, қазір әрбір төртінші балада созылмалы ауру бар, ал балалар арасында семіздік пен қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендігі артып отыр. Бұл мәселені шешу үшін бағдарламада мектеп медицинасын күшейту, спорт және саламатты өмір салтына баулу бойынша шаралар қарастырып жатыр. Бұған қоса, елімізде паллиативтік көмекке мұқтаж жандар саны артып келеді. Ресми дерекке сүйенсек, 2023 жылы 107 мыңнан астам адамға паллиативтік көмек қажет болған. Алайда олардың 12 пайызы ғана мұндай көмекке қол жеткізе алған. Бұл – айықпас дертке шалдыққан балалар мен олардың отбасыларына арналған қолдаудың жоқтығын көрсетеді. Сарапшы Марина Стрелковская: «Айықпас дертке шалдыққан балалары бар отбасылар қымбат жабдықтар мен дәрі-дәрмекті өздері сатып алады. Олар жалғыз күресуге мәжбүр», – деп мәлімдеді.
Әлеуметтік теңдік пен сапалы білім – әр балаға
Бағдарламаның тағы бір өзекті бағыты – балалардың білім алуға және бос уақытын тиімді пайдалануға қолжетімділігін арттыру. Айырмашылық, әсіресе ауыл мен қала арасындағы білім сапасында анық сезіледі. Мәдени және спорттық даму мүмкіндіктерінің теңсіздігі де байқалады. ArtSport бағдарламасы арқылы үйірмелер мен секцияларға қатысатын балалардың басым бөлігі – қалалықтар. Ауылдық өңірлердегі балалардың қамтылуы – 30 пайыздан аз. Ресми деректерге сүйенсек, 2024-2025 оқу жылында елімізде 3,9 миллионнан астам оқушы мектепке барды, 380 мыңнан астам бала қосымша білім беру (үйірме, секция) жүйесіне қатысады, бұл – жалпы балалар санының 9,8 пайызы ғана. Бағдарлама осы көрсеткішті арттыруды мақсат етіп отыр. Ол үшін балалар шығармашылығы үйлерін, спорт кешендерін көптеп салу, мектеп жанындағы тегін үйірмелер мен секцияларды кеңейту қолға алынбақ.
Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Зәкиеваның айтуынша, қазір еліміздегі балалардың 11 пайызы әлеуметтік осал отбасыда өсіп жатыр. Бұл балалар көбіне үйірме мен сапалы білімнен тыс қалады. Бағдарламаның шынайы тиімділігі – осындай балаларға нақты қолдау көрсеткенде көрінбек.
Сондай-ақ елімізде ерекше қажеттілігі бар 200 мыңнан астам бала бар. Алайда олардың 40 пайызы ғана инклюзивті ортада білім алуда. Бұл – мектептердің дайын еместігін және арнайы педагогтердің жетіспейтінін көрсетеді. Динара Зәкиева: «Бағдарлама инклюзивті білімнен бастап, баланың цифрлық қауіпсіздігіне дейінгі барлық саланы қамтиды. Біз ерекше балаларға нақты жағдай жасауымыз керек», – дейді.
Сонымен қатар бүгінде мектептегі психологтерге түсетін жүктеме тым жоғары. Норматив бойынша әрбір психолог 300 балаға қызмет көрсетуге тиіс болса, шын мәнінде бұл көрсеткіш 800-1500 балаға дейін жетеді. Бұл психологиялық қолдаудың сапасына тікелей әсер етеді. Сарапшы Гүлжан Вероцкая осы орайда мектеп бағдарламасына психологпен міндетті сабақтар енгізіп, балалардың психикалық жай-күйін тұрақты бақылау жүйесін қалыптастыру қажеттігін айтады.
Мамандардың айтуынша, елімізде әлеуметтік қызметкерлер де жетіспейді. Бүгінде халықты әлеуметтік қорғау саласында арнаулы әлеуметтік қызмет көрсететін 35 мың маман жұмыс істейді. Олардың ішінде медицина қызметкерлері, арнайы педагогтер және әлеуметтік қызметкерлер бар. Республика бойынша әлеуметтік қызметкерлер саны 12 704 адамды құрайды, оның 1 251-і үкіметтік емес секторда жұмыс істейді. 2024 жылғы дерек бойынша әрбір 10 мың балаға шаққанда тек 2,3 әлеуметтік қызметкерден келеді (ДСҰ норма-
сы – кемінде 10 адам). Мәжіліс депутаты Айна Мысырәлімованың айтуынша, бұған себеп – «бізде әлеуметтік қызметкерлерді даярлайтын арнайы бағдарлама жоқ. Жалақы төмен, ал қолдау құралдарының болмауы бұл мамандықтың дамуына тосқауыл болып отыр».
Біртұтас жүйе қажет
Президент Қасым Жомарт-Тоқаев қазір жергілікті билік өкілдері мен қоғам белсенділері тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу жұмысынан шет қалып отыруының бір себебі – осы бағыттағы жұмыстардың әртүрлі құжатпен реттелуінде екенін ескерткен болатын. Шын мәнінде, балалармен жұмыс істейтін түрлі мемлекеттік құрылымдар – білім, денсаулық, ішкі істер органдары бірыңғай жүйе бойынша әрекет етпейді. Ауыл мен қала арасындағы қызмет сапасы айырмашылығы 40%-ға дейін жетеді. Динара Зәкиева бұл бағдарлама әкімнен бастап, мұғалім мен учаскелік полицейге дейін балаға ортақ көзқараспен қарауына мүмкіндік беру керегін айтады. Сондай-ақ балалармен жұмыс істейтін түрлі құрылым арасында нақты және жүйелі үйлестіру жоқ. Қазір балаларға қатысты 37 түрлі функция әртүрлі министрліктер арасында бөлінген. Алайда олардың арасында өзара байланыс пен деректер алмасу жолға қойылмаған. Мәжіліс депутаты Айна Мысырәлімова бұл туралы: «Көп мәселе заңда көрініс тапқанымен, қаржы жетіспеушілігіне немесе жергілікті орындаушының енжарлығына байланысты шешілмей отыр. Кейде шешім бар, бірақ ол жүйелі жүзеге аспайды», – дейді.
Бүгінде баланың дамуы, денсаулығы, білімі және әлеуметтік жағдайы туралы ақпараттар әртүрлі мемлекеттік жүйелерде шашыраңқы сақталады, бірыңғай цифрлық карта жасалмаған. Бұл көмек көрсетуді қиындатады. Қоғам қайраткері Азима Губашеваның айтуынша, мұндай карта арқылы біз нақты қолдау көрсете алатын едік. Қазіргі жүйеде баланың жағдайын толық бағалау қиын болып отыр. Оның үстіне, бүгінде балалармен жұмыс істейтін әртүрлі сала мамандары – психолог, заңгер, әлеуметтік қызметкер, ювеналды полиция – өзара байланыссыз әрекет етеді. Бұл балаға кешенді көмек көрсетуге кедергі келтіреді. Қауіп-қатерді ерте анықтау және уақтылы қолдау көрсету үшін аталған мамандар бірыңғай жүйеде әрекет етуге тиіс. Ол үшін «бір терезе» қағидаты қажет», – дейді сарапшы.
Айдана НҰРМҰХАН