Отандық азаматтық авиация, жалпы авиакомпаниялар жанжалдан арыла алар емес. Өткенде ес-түссіз жатқан баланы әуежайда тексерткізіп, өлтіріп тынды. Салада кадр тапшылығы күрт күшейген. Авиаотын қымбаттап, билет бағасы шарықтап барады. Саланы Президент те сынады. Осы мамырда өткен, елдің көлік-транзит және логистика әлеуетін дамытуға арналған Қауіпсіздік кеңесінің отырысында авиация мәселелері жеке қаралды, көп сын-ескертпе айтылған. Тың міндеттер қойылды. Не нәтиже шығады?
Мемлекет басшысының айтуынша, қазір әлемде әуемен жүк тасымалдау нарығы 140 миллиард долларға бағаланады. Бұл – орасан зор мүмкіндік. Алайда бірде-бір қазақстандық авиакомпания осы салада толыққанды жұмыс істемейді, берілген мүмкіндік пен қолда бар зор әлеуетті толыққанды пайдаланбайды. 2025 жылғы 28 қаңтарда, Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев авиаотынның қолжетімділігін қамтамасыз етуді тапсырды.
– Шұғыл атқаратын шаруаның бірі – ел аумағында халықаралық авиахаб құру. Ірі әуежайларымызды бәсекеге қабілетті халықаралық хабқа айналдыру үшін тез арада батыл шешімдер қабылдау қажет! Алда жүк және жолаушы терминалдары, логистикалық орталықтары мен заманауи сервистері бар толыққанды экожүйе құру міндеті тұр. Жүк тасымалының барлық рәсімін жеңілдетіп, авиаотынға қолжетімді баға қою керек. Кейінгі мәселе өте өзекті. Өйткені біздің әуежайлардағы, атап айтқанда Астана әуежайындағы авиакеросиннің бағасы тым қымбат, – деді Қ.Тоқаев.
Мемлекет басшысы осы және басқа міндеттерді Үкіметке антимонополиялық органмен бірге биылғы жылдың бірінші жартысында орындауды жүктеді. Жартыжылдық аяқталуға жақындады. Әзірге шенеуніктер тарапынан қарқынды жұмыс, батыл қимыл байқалмайды.
Ар-ұят кетсе, абырой қалмайды
Осы кезде сала барған сайын кері кете бастаған сыңайлы. 2025 жылғы 13 мамырда Алматының Түрксіб аудандық соты ауыр жағдайда жатқан баланы тасымалдау кезінде ұлттық авиатасымалдаушы құқықбұзушылықтар жасады деп таныды. Судья қыршыннан қиылған баланың ата-анасының талап-арызын ішінара қанағаттандырды, моральдық зиян ретінде «Эйр Астанадан» 5 млн теңге өндіріп алуға шешім шығарды.
Үкімде көрсетілгендей, Air Astana комада жатқан баланы ұшақтан түсіре сала шұғыл түрде ауруханаға жеткізуді қамтамасыз етпеген. Сот дерегінше, 2019 жылы туған балдырған Алматыға жеткенде қажетті медициналық қолдаусыз қалған және естен танып жатқан жағдайда паспорттық бақылау рәсімдерінен өтуге мәжбүр етілген. Шақыруға алдын ала, жедел жеткен реанимобиль, оның ішіндегі дәрігер және баланың әкесі әуежай аумағына жіберілмеген.
Оның орнына баланы ұшақтан амбулифтпен, яғни ахуалы ауыр сырқаттарды тасымалдауға арналмаған техникамен тасыды. «Бір айналдырғанды шыр айналдырады» дегендей, шекарашылар да балақайдың денсаулық жағдайын назарға алмай, оның көзін жапқан қорғаныш дәкесін шешкізіп, бет-жүзін фотоға түсірткізді. Дерті асқынған, екі жақты пневмотораксқа душар болған бала ауруханаға жатқызылды. Ақпан айында беті бері қарамаған бала жан тапсырды.
Мұнда заң болмағанымен, ар тұрғысынан айып арқалағандар көп-ау. Бірақ сот дәл Air Astana өз жолаушысының ауыр халде жатқанын анық біле тұра, оны құтқарып қалу жұмысын әуежаймен және шұғыл жәрдем қызметімен үйлесімде жүргізуді қамтамасыз етпегеніне екпін түсірді. Сот реанимобильді ұшаққа жібермеу, медкөмекті лайықты ұйымдастырмау үшін жауапкершілікті де ұлттық авиатасымалдаушыға жүктеді.
Бұл «Эйр Астанаға» қатысты биылғы бірінші дау-жанжал емес. Сот қараған тағы бір істе Түркиядан Өскеменге жалғыз оралып келе жатқан және паспортын жоғалтып алған 10 жасар баланы авиакомпания Анталия әуежайында, депортациялық камерада жалғыз тастап кеткен. Сол үшін сот компанияға 1 000 АЕК (3 932 000 теңге) айыппұл салды.
Қазір қазақстандықтар да, шетелдіктер де авиакомпанияға байланысты көп шағым айтып жүр. Су, сусын-шырынның қосымша порциясын, көрпе-плед сұратқан жолаушыларына бортсеріктер кәдімгідей жекіп, ұрсысатынды шығарыпты. Сыпайы ескертіп, аяғын жинауды өтіну орнына тамақ үлестіретін арбасымен ұзынтұра адамдардың креслодан тыс шыққан тізе-сирағын соғып, аяғын басып кетеді екен. Бұл жағдай салада кадр даярлау сапасының құлдырағанын, стюардесса қызметіне кім көрінгенді алатынын білдірсе керек.
Тұйыққа тіреген төрт проблема
Жуырда Сенат «Қазақстанда азаматтық авиацияны дамыту» тақырыбында дөңгелек үстел өткізді. Оның барысында депутаттар сарапшылармен бірге саланы жайлаған былық пен қордаланған мәселелерді талдады. Нәтижесінде, шешімін таппай тұрған 4 көкейкесті мәселе іріктелді.
Біріншісі – авиакеросинмен байланысты. Қазақстандық мұнай өңдеуші зауыттар авиаотынды жеткілікті көлемде өндірмейді, өнімін авиакомпаниялар қаптаған делдалдар арқылы сатып алады. Елде авиаотынды өткізу бойынша бірыңғай тәсіл жоқ. Екіншіден, Үкіметте әуежайларды дамытудың жүйелі тәсілі жоқтығы атап өтілді. Үшіншіден, бірқатар өңірде әуежай инфрақұрылымы көнерді, ұшу-қону жолағының, техникасы мен инфрақұрылымының жай-күйі адам шошырлық. Төртіншіден, салада кадр тапшылығы өткір тұр.
Әйткенмен, қарапайым халықты көбірек алаңдататыны – Орталық Азия түгіл, алапат санкция астындағы Ресеймен салыстырғанның өзінде, біздегі әуе билеттерінің қымбаттығы, рейстердің жаппай кешігуі және әуежайлар мен әуе кемелеріндегі қызмет көрсету сапасының құлдырағаны. Сенатор Сүйіндік Алдашевтың мәліметінше, авиабилеттердің бағасына негізінен, авиаотынның жоғары құны әсер етеді. Авиабилет бағасындағы ең үлкен үлес – 36,5% дәл сол авиаотынға жұмсалатын шығындарға тиесілі. Одан кейін техникалық қызмет көрсету шығындары (14,9%), әуежайдың көрсететін қызметі (10,7%) және жолаушыларға қызмет көрсету (6,1%) тұр.
– Тағы бір проблема азаматтық авиация мамандарын кәсіби даярлаумен байланысты болып тұр. Азаматтық авиация саласында 23 мыңға жуық адам істейді. Тәжірибелі мамандардың зейнеткерлікке шығуы, жұмыстан кетуі, өмірден өтуі және басқа себептермен, салада жыл сайын 500-600 жаңа маманға деген қажеттілік туындайды. Сала даму үшін одан да көп кадр қажет. Бізде жалғыз оқу орны – Алматыдағы Азаматтық авиация академиясы ғана бар. Алайда сол академияның өзінің еуропалық үлгідегі сертификаты жоқ! – деді Сүйіндік Тасеменұлы.
Салдарынан AirAstana, SCAT, Қазаэронавигация сияқты еуропалық стандарттармен істейтін компаниялар Қазақстанның «жан дегенде жалғыз» академиясының түлектерін жұмысқа ала алмайды! Сенаторлар осы мәселелер ұзақ уақыт бойы шешілмей келе жатқанын және отандық азаматтық авиацияға жүйелі қауіп-қатер төнгенін ескертті. Ендеше Үкімет саланы тығырықтан шығару, елді мүлдем авиациясыз қалдырмау және оны тиімді дамыту үшін шұғыл шара қабылдауы қажет.
Тарата айтқанда, біріншіден, отандық азаматтық авиацияны басқарудың тиімді әрі оңтайлы моделін әзірлеу керек. Екіншіден, мұнай өңдеу зауыттарында өндірісті ұлғайтқан жөн. Сондай-ақ авиакеросиннің баға бойынша қолжетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған және отандық, шетелдік авиакомпанияларды авиа-
отынмен қамтудың бірыңғай жүйелі тәсілін әзірлеуге тиіс. Онсыз Қазақстан ешқашан авиахабқа айнала алмайды және Президент қойған тапсырма сол бойы орындалмайды.
Үшіншіден, саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру жұмысын жандандыру, әуежайлардың қызметіне инвесторларды тартудың оңтайлы тетіктерін жасау да маңызды. Төртіншіден, қажетті мамандарды тиімді даярлауға бағытталған шара, сертификат алу жұмыстары өзекті.
Жоспары жақсы, жүзеге асуы қалай?
Депутаттарға жауап берген Премьер-Министр бүгінде отынмен қамтудың бірыңғай тәсілін енгізуді, әуежайларды тиімді басқаруды және қауіпсіздіктің жоғары стандарттарын сақтап, саланың орнықты дамуына ықпал ететін шаралар қабылданып жатқанын мәлімдеді. Олжас Бектенов авиаотынның қымбат құны авиатасымалдар бағасының көтерілуіне және жалпы авиация саласының бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне тікелей әсер ететінін растады. Сондықтан Үкімет оның бағасының қолжетімді болуына мән беретінін нықтады. Мәселен, 2024 жылдың қорытындысында елде авиаотынды тұтыну көлемі 866 мың тоннаны құрады. Ал ішкі өндіріс 681 мың тонна ғана.
– Жетіспейтін көлем импорт есебінен өтеледі. Отандық авиатасымалдаушылардың – Air Astana мен SCAT-тың 480 мың тоннадай жылдық ағымдағы сұранысы қазақстандық өндіріс есебінен толығымен өтеледі. Импортталатын отынды негізінен шетелдік авиакомпаниялар тұтынады. Ішкі өндіріс көлемін ұлғайту мақсатында мұнай өңдеу зауыттарын жаңғырту жалғасады, – деді Үкімет басшысы.
Оның айтуынша, 2030 жылға қарай ғана авиаотын өндірісін жылына 1,4–1,5 млн тоннаға дейін ұлғайту жоспарланған. Нақтылағанда, Атырау МӨЗ-ін жаңғырту есебінен оның өндірісі қазіргі 142 мыңнан 165 мың тоннаға дейін өсуге тиіс. Павлодар МХЗ-да сутегі өндірісінің қондырғысын салу арқасында өндіріс ағымдағы 170 мыңнан 2026 жылға қарай 205 мың тоннаға дейін артпақ. Шымкент МӨЗ-ін кеңейту өндірістің 300 мың тоннадан 1 млн тоннаға дейін ұлғаюына әкеледі.
Олай болса, жұрт 2030 жылға дейін авиабилеттердің арзандауын дәметпесе болады екен. 2030 жылы да авиаотын өндірісінің артуы ұшақпен сапар құнының төмендеуіне ықпал етпеуі мүмкін. Бұл енді авиатасымалдаушыларының саясатына, табыс табу жоспарына байланысты. Премьер-Министр әуежай қызметтерінің тарифін мемлекет реттейтініне және 2017 жылдан бері қайта қаралмағанына назар аудартты.
– Содан әуежайлар толық алынбаған кірісін авиакомпанияларға авиаотынды делдалдардың қатысуымен қымбат өткізу есебінен өтейді. Осыған байланысты Үкімет Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігімен бірге шаралар топтамасын іске асыруға кірісті. Біріншіден, бірқатар әуежай қызметінің бағаларын мемлекеттік реттеу жойылады. Оған дайындық жасалуда, – деді Олжас Бектенов.
Екіншіден, әуежайларды айналып өтіп, тура мұнай өңдеу зауыттарынан авиаотынды авиакомпанияларға тікелей жеткізу тетігі енгізіледі. Үкімет жетекшісінің есебінше, бұл бағаны бірден 30%-ға дейін арзандатады. Үшіншіден, инфрақұрылымды пайдаланғаны үшін жанармай жеткізушілердің әуежайларға роялти төлеуінің тетігі пысықталады. Бұдан бөлек, ең жоғарғы көтерме үстемеақыларды белгілеу, хабтарда отын құнының жүйелі мониторингін ұйымдастыру сияқты жұмыс жүргізіледі.
Мұның сыртында білікті мамандармен қамту үшін Азаматтық авиация академиясының оқыту жүйесін жаңғырту шаралары іске асырылады. Академия ұшқыштарды ұшуға даярлау және инженерлік-техникалық оқыту бағдарламаларын Еуропалық авиациялық қауіпсіздік агенттігінің (EASA) стандарттарына кезең-кезеңімен бейімдей бастады. Академия базасында еуропалық дайындық стандарттарына негізделген заманауи Авиациялық оқу орталығы құрылмақ.
Бұл үшін материалдық-техникалық базасы кеңейтіледі, мамандандырылған оқу әуеайлағы салынады. Оқу-зертханалық кешені жаңартылады, жаңа тренажерларды сатып алу жоспарланған. Сондай-ақ ENAC, Embry-Riddle, Singapore Aviation Academy сияқты жетекші халықаралық авиация академияларымен әріптестік келісімі жасалды, оқытушыларды қайта даярлау басталды. EASA-ға берілген өтінім аясында биылғы тамызда академияға аудит жүргізілуге тиіс. Сенімді ақтап, тиісті сертификат иеленсе, бұл оның түлектері, ұшқыштар мен инженерлік құрамы біліктілігінің әлемде танылуын қамтамасыз етеді.
ИКАО-мен әріптестікте елде перспективалы бағыттарда маман даярлауға бағдарланған «Пилотсыз авиация орталығын» құру жобасы қолға алынды. Қалай болғанда, Үкімет шын көңіл бөлсе саланың бағы ашылайын деп тұр. Мұның бәрі жай сөз болып, жоспар күйінде қалса, онда Қазақстанға авиациясыз қалу, кері кеткен елге айналу қаупі төнеді.
Елдос Сенбай