Қазақстанда мұндай тақырыпта әлеуметтік зерттеу жүргізілмейді. Бірақ әскери-патриоттық тәрбие ісінің тоқырағаны байқалады. Осыған орай Президент әскери даярлықты жетілдіруді тапсырды, «AMANAT» партиясының депутаттары тиісті ұсыныстар енгізді.
Ата-бабадан аманат болған ел мен жерді, азаттық пен өр рухты, егемендік пен елдікті сақтау, осы жолда опат болған арыстарды ардақтау, ұлтты шексіз сүю – әрбір буындағы ұрпақтың қасиетті парызы. Ұрпағы осы ұлы ұғымды өсиеттей санасына сіңіріп, ойға тоқып, дау тудырмас ақиқаттай қабылдайтын, әр ісінде басшылыққа алатын, ел басына күн туса, халқы қастерлі тудың түбінен табылатын мемлекеттер ғана күн сөнгенше мәңгі тұрады.
Бұған қол жеткізу үшін тиісті тәрбие балабақшадан басталса құба-құп. Алайда Қазақстанда «Бастапқы әскери және технологиялық дайындық» пәні тек жоғарғы сыныптарда оқытылады. Оның өзінде педагогтер мен депутаттардың айтуынша, бұл пән үстірт өтеді, әбден ескірген тактика мен стратегияға құрылған оқулықтар негізінде оқытылады, тіпті қарапайым жабдығы жетіспейді, қару орнына ағаштан жасалған үлгінұсқа-муляжы пайдаланылады екен.
Соның салдарынан мектеп бітірген түлектер әскерге лайықты дайындықсыз аттанады. Мұны бүгінде бірінші сыныпқа әріп танымай барған баламен салыстыруға болады. Олқылықты түзеп, ахуалды жақсарту үшін биыл осы салада реформа басталды. Үкімет пен мүдделі министрліктер «аманаттық» депутаттарының ұсыныстарын пысықтап, «Бастапқы әскери және технологиялық дайындық» (БӘТД) пәнінің бағдарламасын қайта қарауға кірісті.
Алғашқы әскери даярлық пәнінің педагогі, запастағы лейтенант Бағлан Есентайдың пайымдауынша, кез келген азат мемлекеттің стратегиялық мақсаты – мемлекеттілікті нығайтуға, тәуелсіздікті қорғауға, Отанға бейбіт және соғыс уақытында адал қызмет етуге дайын тұратын патриот тұлғаларды тәрбиелеу, қалыптастыру және дамыту.
– Мемлекет бұл міндетіне мән бермей келді. Мектепте БӘТД пәнін лайықты деңгейде оқыту үшін қажетті не оқулық, не құрал-жабдық жоқ. Дұрысы, әрбір білім ордасы оқ ату, саптық жаттығу, әскери топография, радиациялық, химиялық, биологиялық қорғану, барлау, басқа бағыттарда жете жарақталғаны, тиісті тренажеры болғаны жөн. Бізде тіпті плац жоқ, амалсыз, мектептің айналасында сапта адымдауға, сапта жүгіруге үйретеміз. Шынында, қазіргі заман соғыстарында зымыранмен соққы берілмеу үшін саппен, топпен қозғалуға болмайды. Бірақ бізден соғысқа емес, әскерге әзірлеу талап етіледі, – деді Б.Есентай.
Ол жаңа оқулықтарда бірінші кезекте, жас ұрпақ бойында әскери-отаншылдық көзқарас-сенімді, ой-ұғымды, Отанға деген сүйіспеншілік пен оның қаһарман тарихына деген мақтаныш сезімін қалыптастырып, нығайтуға баса мән берілуі керегін жеткізді. Атамекенін қорғағысы келмейтін адамның қолында кез келген заманауи қару – қу таяққа, техника – адыра қалатын жай темір-терсекке айналады.
Сондықтан алғашқы әскери даярлық мұғалімдерінің осы салада да сауатты болғаны, шәкірттерін ұлтымыздың даңқты әскери дәстүрімен, қазақ батырларының ерлігімен, олар қолданған әскери әдіс-тәсілдерімен таныстырғаны, сондай-ақ ерлік, намыс, отаншылдық, батырлық дәріптелетін мақал-мәтелдер мен ертеден жеткен мотивациялық нақыл сөздерді орайына қарай пайдалана алғаны маңызды.
Қалдық қағидаты – ұлтқа қауіп
Бұл тұрғыда БӘТД пәнінің оқу процесін модернизациялаудың кең өрісі ашылады. Оның аясында мәселен, «жобалық кеңсе» форматында оқушылардың жобалық қызметін жандандырып, оларды тарихи, ғылыми, әскери әдебиетті, мамандандырылған әскери ресурстарды зерделеуге, соның негізінде әскери тақырыпта әлдебір тың ғылыми, тіпті практикалық, инновациялық жоба түзіп, оны қорғауға, прототипін жасауға, үйретуге болар еді. Соның арқасында мектепте жасөскіндерді әскери іске қызықтырып, болашақ білікті қолбасшыларды, әскери өнертапқыштарды даярлау ісінің мықты іргесін қалауға болар еді. Әттең, орта білім жүйесінде бастапқы әскери дайындыққа өте аз сағат бөлінген.
«AMANAT» партиясы фракциясының депутаты Юлия Кучинская Мемлекет басшысы-Жоғарғы Бас қолбасшы Қасым-Жомарт Тоқаев жастарды отаншыл, елшіл етіп өсіру, осы мақсатта әскери-патриоттық тәрбиелеу жүйесін жетілдіру қажеттігін бірнеше рет атап өтіп, қадап тапсырғанына екпін түсірді. Бұл істе Бастапқы әскери және технологиялық дайындық пәні маңызды рөл атқарады және жүйенің шешуші құрамдас бөлігі саналады.
– Соған қарамастан, бұл пәнге «қалдық қағидатымен» ғана көңіл бөлетін кесірлі қатынас сақталған. Сорақысы сол, Үкіметтің 2023 жылғы 24 қарашадағы №1039 қаулысымен бекітілген «Жастарға әскери-патриоттық тәрбие берудің 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында» мектепте алғашқы әскери даярлықты жүзеге асыру тәсілдемелерін өзгерту, саланы реформалау туралы бірде-бір сөз жоқ! – деді депутат.
Осы аяқталған 2024-2025 оқу жылында БӘТД пәнімен 10-11-сыныптарда және колледждердің 1-2-курстарында оқитын 700 мыңнан аса шәкірт қамтылды. Оларды даярлаумен аталған пәннің 5 мыңнан астам мұғалімі айналысты. Шындығын айтқанда, сол жүздеген мың жас әскери қызметке толық дайын болып шықты деп айту қиын. Себебі салада ондаған жыл бойы шешілмей, қордаланған мәселе көп.
Біріншіден, «аманаттық» депутаттар бастапқы әскери дайындық бойынша мемлекеттік стандарттарды қайта қарауды ұсынды. Соңғы 10 жылда оқу сағаттары 136-дан 98-ге дейін күрт қысқартылған. Сондай-ақ пән таза әскери тақырыптар сыртында, роботты техника, технологиялық дайындық бағыттарындағы жаңа бөлімдермен толықтырылды.
Педагогтердің айтуынша, соның салдарынан пән жоспарындағы бөлімдер мен тақырыптардың жалпы саны БӘТД оқытуға бөлінген жалпы сағаттар санынан айтарлықтай асып кетеді. Бұл көптеген тақырыпты қосып оқытуға, кейбірінен «секіріп» өтуге соқтырған, шәкірттер әскери іс және басқа бөлім бойынша тым үстірт білім алады.
Екіншіден, БӘТД аясында бозбалалар мен бойжеткендер 5 күндік әскери-дала оқу-жаттығу жиынынан өтуі керек. Осыған байланысты Білім министрлігі сонау 2022 жылы Қорғаныс министрлігінен әскери-дала оқу-жаттығу жиынын өткізу үшін оқу полигондарын ең құрыса 5 күнге беруді сұраған. Бұл мәселе негізінен, шешіле қоймапты. Кейбір жиын мектеп ауласында өтеді екен.
Мұның сыртында ол жиынға қыздардың қатысуы нақты регламенттелмеген. Тиісті жағдай жасалмаған соң қыздар жиындардан тыс қалады. Мәжіліс депутаттары осы 5 күндік жиынды өткізу бойынша нақты ұсынымдарды, сондай-ақ материалдық базаға, қауіпсіздік пен күн тәртібіне қатысты талаптарды бекітуді ұсынды.
Киіміне қарай құрметі...
Үшіншіден, БӘТД оқытушысының мәртебесін арттыру қажет. Парламентте қаралып жатқан «Кейбір заңнамалық актілерге әскери-патриоттық тәрбие мәселелері бойынша толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасына бір топ депутат тиісті ұсыныстарын енгізді. «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Айгүл Құспан осы заңжоба аясында мектептер мен колледждердегі патриоттық тәрбие мәселесі пысықталғанын жеткізді.
– Бұл заң «Алғашқы әскери және технологиялық дайындық пәнінің мұғалімдеріне» де қатысты болады. Қазір бұл пәнді арнайы дайындығы жоқ, әскери қызметке еш қатысы жоқ, тіпті армияда әскери борышын өтемеген мұғалімдер оқыта береді. Біз әскери кафедрада арнайы дайындықтан өткен немесе қайта дайындықтан өткен запастағы әскери қызметшілерге ғана бұл пәнді жүргізуге рұқсат беру туралы талапты заңжобаға енгіздік. Меніңше, бұл түзету оқытудың сапасын бірден арттырады. Алдында әскери форма киген мұғалім тұрса, оның бейнесі балалардың патриоттық сезіміне әсер етеді, – деді А.Құспан.
Депутаттар аталған пән мұғалімінің мәртебесін көтеру үшін бір жағынан, педагогтерге үйірмелік жұмыс жүргізгені үшін үстемеақы төлеуді ұсынды. Екінші жағынан, олардан міндетті түрде әскери қызметті өткеруді, ең төмен дегенде, сержант әскери атағын иеленуді талап етпек. Осы мақсатта заң қабылданған соң Оқу-ағарту және Қорғаныс министрліктері БӘТД оқытушысына қойылатын біліктілік талаптарын бекітуге және оның мектепте арнайы бекітілген үлгідегі әскери форма киюін реттеуге бағытталған нормативтік құқықтық актілерін қабылдауы қажет.
Төртіншіден, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі, депутат Наталья Дементьеваның айтуынша, жастарды әскери-патриоттық тәрбиелеудің басты бір буыны саналғанымен, «Алғашқы әскери және технологиялық дайындық» пәні кабинеттерінің материалдық-техникалық базасы көнерген. Сол себепті жауапты министрліктер аталған пәннің кабинеттерін қару-жарақпен, заманауи оқулықтармен және жиһазбен қамтамасыз етуі, жарақтандыру нормативтеріне өзгеріс енгізуі қажет.
Қолданыстағы әскери-техникалық мүкәммалмен жабдықтау нормалары оқу бағдарламасының тақырыптары мен қажеттілігіне мүлдем сәйкес келмейді. Озық елдердегі сияқты мектеп оқушылары өзге роботтарды айтпағанның өзінде, дрондарды далалық жағдайда басқаруға үйретілгені жөн. Әзірге, депутаттардың дерегінше, бүгінде тіпті кабинетті рәсімдеу бойынша нақты регламентация да жоқ. Салдарынан, мектеп директорлары БӘТД пәні кабинеттерін жарақтандыруға мән-маңыз бермейді немесе қалдық қағидатымен қаржыландырады.
Бесіншіден, «AMANAT» фракциясының депутаттары алғашқы әскери даярлық пәні аясында оқушылардың білімін бағалау жүйесін жетілдіруді және балдық жүйені жаңғыртуды ұсынды. Қазір білімді бағалау табелге «зачет» немесе «незачет» деп жазу арқылы жүргізіледі екен. Мектеп аттестатына немесе колледж дипломына БӘТД пәні кірмейтіндіктен, шәкірттер де, ата-аналар да бұл пәнге жүрдім-бардым қарайды. Тіпті, кейбірі баласына әскери бас киімді (пилотка) сатып алғысы келмейді. Ал балдық жүйе оқушылардың пәннің оқу бағдарламасын қаншалықты жетік игергенін толымды көрсетер еді.
Жұмыс тобы жаңғыруды пысықтайды
Депутаттардың бастамасына түсініктеме берген Премьер-Министрдің орынбасары Ермек Көшербаев жалпы орта білімнің мемлекеттік жалпыға бірдей стандарты бойынша БӘТД пәні – міндетті пән саналатынын еске салды. 2022 жылғы 16 қыркүйекте Оқу-ағарту министрі Асхат Аймағамбетов өз бұйрығымен бекіткен үлгілік оқу бағдарламасына сәйкес, БӘТД бойынша оқу жүктемесінің ең жоғарғы көлемі 10-11-сыныптарда – аптасына 1 сағаттан (оқу жылында – 34 сағаттан) аса алмайды. Қазіргі министр Ғани Бейсембаев оны өзгертуге тырысады.
– Бүгінде Оқу-ағарту министрлігі Қорғаныс министрлігімен және Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясымен бірлесіп, БӘТД пәні бойынша үлгілік оқу бағдарламасының мазмұнын қайта қару жұмысын жүргізіп жатыр. Нәтижесінде, бұл пәннің негізгі сағаттары мен тақырыптары әскери дайындыққа бағдарланады. Оның ішінде саптық дайындыққа, инженерлік жабдықтауға, бекіністі бүркемелеуге, солдаттың майдан даласындағы іс-қимылдарына, барлауға мән беріледі. Сондай-ақ әртүрлі нысананы ату ережелері, пневматикалық винтовкадан атып үйрену, ақпараттық-психологиялық қауіпсіздікті сақтау негіздері де басымдық болады, – деді вице-премьер.
Оның айтуынша, үлгілік оқу бағдарламасын қайта қарау жұмысы аясында жігіттер сыртында, қыздардың да дала оқу-жаттығу жиынын ұйымдастыру және өткізу мәселелері шешілуге тиіс. Ермек Көшербаевтың хабарлауынша, елдегі 7 963 мемлекеттік мектептің 5 408-інде ғана БӘТД кабинеті бар. Қалғанының көбі бастауыш, негізгі орта мектеп деңгейіндегі шағын жиынтықты білім ұйымы болғандықтан, яғни жоғарғы сынып оқушыларының жоқтығынан оларда алғашқы әскери даярлық кабинеттерін ашу талап етілмейді.
Бұған қоса, ІІМ-нің 2020 жылғы 22 қыркүйектегі №637 бұйрығына сай, мектептер азаматтық, қызметтік қару және оның оқтарын сатып алу үшін рұқсат алуға тиіс. Бұл да біршама кедергі. Вице-премьер сонымен қатар Президенттің тапсырмасы аясында елде 1 300 мектеп реновацияланып жатқанын қаперге салды. Мысалы, жайлы мектептерде әскери плацтар да, БӘТД кабинеттері де жасақталыпты. Реновация аясында 600-ден көп оқушыға арналған мектептердің аталған кабинеттерінің материалдық-техникалық базасы жаңғыртылатын көрінеді.
Қалай болғанда, бастапқы әскери дайындықты реформалау мақсатында Ұлттық білім академиясы жанынан жұмыс тобы құрылды. Топқа 10-11-сынып оқушыларының осы пән бойынша «Оқу жетістіктерін бағалау қағидаларының» жобасын әзірлеу жүктелді. Реформаның не нәтиже әкелерін уақыт пен тәжірибе көрсетеді. Бір анығы, әскери-патриоттық тәрбие жүйелі әрі кешенді жұмысты қажетсінеді. Алғашқы әскери даярлыққа «қалдықтық» көзқарастан арылып, қуатты қолдау көрсетсе ғана Қазақстан жас ұрпақ алдында армияның беделін арттыра алады.
Айхан ШӘРІП