Биылғы республикалық бюджетте дефицит 4,1 триллион теңгені, елдiң ЖІӨ-сінің 2,7%-ын құрайды деп жоспарланған-тын. Ресми мәліметке сәйкес, 2025 жылдың екі айында бюджет тапшылығы 3,6 триллион теңгеге – ел тарихында ешқашан болмаған көлемге жетті. Оны өтеу үшін ішкі және сыртқы нарықтан қарыз алынады.
Дивиденд – бюджет тапшылығы дертіне дәру
342
оқылды

Қазынада қаржы жетіспеушілігі өткір тұрғанда ұлттық компаниялар бюджетке демеу болу орнына табысын өзіне шығындап, мемлекетке төлейтін дивидендін азайтқан. Депутаттар бұл кесірлі тәжірибені өзгертудің амалын қарастырып жатыр.

 Салада жаға ұстатар жайт жетерлік. Сена­торлардың айтуынша, «ҚазМұнай­Газ» АҚ-тың еншілес бір ұйымы акцио­нер­лерге дивиденд түрінде беру үшін үш жыл мерзімге 300 миллион доллар займ алған. Яғни, қожайындарына төлем төлеу үшін сырттан қарыз тартқан. 

Ал «Қазақтелеком» өз акциясын ұс­таған байларға бүкіл табысын дивиденд ретінде үлестіре салды. Салдарынан компанияның құны құлады: 1 акциясы­ның бағамы 59,2 мың теңгеден өткен жұ­ма­да 34,2 мың теңгеге (57,6%-ға) дей­ін құлдилады. Ұлттық телекоммуника­ция­лық компания акцияларының құны «көк тиын» болып қалмау үшін Қазақ­стан қор биржасына (KASE) сауданы екі күн қатарынан тоқтатуға тура келді. 

Freedom Broker сарапшылары «Қа­зақ­­теле­комның» дәл осы дивиденд төле­гені үшін құнсызданғанын атап өтті және төмендеу үрдісі бірнеше күн бойы жал­ғасатынын болжады. Оның сарап­шы­лары «Қазақтелекомның» шығыны 40%-ға жетеді деп жорамалдаған еді. Өмір шындығы одан «ащылау» болып шықты. 

Жалпы, қазақстандық телеком ал­пауы­ты 2024 жылғы 74,2 млрд теңге бү­кіл таза табысын және бірнеше жыл бойы ешқайда бағытталмай, қордаланған 219,3 млрд теңге кірісін – тұтастай ал­ған­да, 293,6 миллиард теңгені дивиденд ретінде үлестіріп жіберуге шешім қабыл­дағанын жариялады. Бұл ретте әрбір акция үшін оның иегеріне 26,6 мың тең­геден төленбек. 

Өйткені осының алдында «Қазақ­теле­ком» Tele2 және Altel брендтерімен жұмыс істеген өз құрамындағы «Мобайл Телеком-Сервис» (МТС) компаниясын қатарлық Power International Holding холдингіне 1,1 миллиард долларға (ша­ма­мен 550 млрд теңгедей) сатқан-тын. Егер осы және басқа миллиардтарын бюджетке аударғанда, қазына қоржыны біршама қампайып қалар еді. 

Алайда олай болмады. KASE мәліме­тін­ше, «Қазақтелеком» бұл қаржыларды дивиденд ретінде бюджетке емес, акцио­нер­леріне төледі. Атап айтқанда, жүз­де­ген миллиард қаражат тасқынының 9,19%-­ын Telecom Systems LTD жеке компаниясы, тағы 9,96%-ын – акция­ларды ұстаушы байлар, миноритарлық акционерлер еншілейді. Акцияларының 80,85%-ы «Самұрық-Қазына» қорына тиесілі. 

Ұлттық компаниялар ұйғарымы қандай?

Өз кезегінде Ranking мониторинг агенттігі 2024 жылдың аяқталғанына біраз уақыт өтсе де, ұлттық компаниялар мемлекетке дивиденд төлеуге мүлдем асықпай отырғанын жария етті. Агенттік Қазақстанда мемлекеттік активтердің, мемлекеттің дүние-мүлкінің басым көп­шілігі квазимемлекеттік секторға, ұлт­тық компаниялар мен холдингтерге бөліп берілгеніне екпін түсірді. 

Квазимемсектор өз қызметі бары­сын­да сол мемлекеттік мүлікті басқару­дан, пайдаланудан тапқан табысының бір бөлігін бюджетке дивиденд түрінде аударуға тиіс. Мысалы, «Самұрық-Қазы­на» ұлттық әл-ауқат қорының ен­ші­лес ұйымдарын алсақ. Қордың өзі 2024 жылдың қорытындысы бойынша қанша дивиденд төлейтінін әлі күнге айқындаған жоқ. 

«Ал оның бірқатар еншілес ұйымы ше­шім қабылдап та қойды. Мысалға, «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының директорлар кеңесі 2024 жыл үшін акционерге 300 млрд теңге көлеміндегі қаражатты дивидендке бөлуге кеңес берді. Алайда бұл ҚМГ-ның былтырғы бүкіл табысының небәрі 27,4%-ы. Мұ­ның сыртында бұл тек рекомендация ғана: ақырғы шешім әзірге қабылданған жоқ», – деді Ranking сарапшылары. 

Олардың айтуынша, дәл осындай ахуал «Қазатомөнеркәсіпке» қатысты қалыптасып отыр. Ұлттық атом ком­пания­сына өзінің қолданыстағы диви­денд­тік саясатына сәйкес, 327,9 млрд теңгені дивиденд ретінде аударуға ұсын­ыс түсті. Бұл оның бос ақша ағынының 75%-ына тең. Бұл да тек ұсыныс.

Электр желілерін басқаратын «KEGOC» АҚ-ы 2024 жылдың бірінші жар­тысы үшін мемлекетке 22,7 млрд теңге ғана дивиденд төлепті. Магистралды электр желілерінің операторы былтырғы екінші жартыжылдық үшін 22,3 млрд теңге бөлуге ниетті. Бұл да тек ниет қана.

«Самұрық-Энерго» мемлекеттік көп бейінді электр энергетикалық холдингі айқындалғандардың арасынан табылды: 2024 жыл үшін 20,6 млрд теңге ғана ди­вид­енд бере алатынын жариялады. Яғни, мемлекетке өзінің таза табысының бар-жоғы 18,3%-ын қиып отыр. 

Азаматтық авиацияның алпауыты, жолаушылар мен жүк тасымалы саласы­ның басым бөлігін қанжығалаған «Эйр Астана» ұлттық әуе тасымалдаушысы да мемлекетке жомарттық танытпады. Ол мемлекеті бар, басқа қожайындары бар – баршасына 2024 жыл үшін небәрі 6,3 млрд теңге дивиденд пен 12,8 млрд тең­ге арнайы дивиденд қана төлеуге ұй­ғарды. Air Astana төл акцияларының 41%-ы – «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-ына, 15,3%-ы британдық BAE Systems (Kazakhstan) Limited корпорациясына, 6,5%-ы – «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына, 37,2%-ы басқа ак­цио­нерлерге тиесілі екенін мәлімдеді.

Ал «Қазақстан темір жолы» ұлттық ком­паниясы мен «Қазпошта» АҚ-ы мем­лекетке бір тиын дивиденд төлемеу туралы шешім қабылдады. Басқа ұлттық компаниялар, «Самұрық-Қазына» қоры­ның өзге еншілес ұйымдары әлі күн­ге бір шешімге келе алмапты. 

Көкейкесті мәселе депутаттар назарында

Осы орайда «Отбасы банк», «Қазақ­стан тұрғын үй компаниясы» АҚ, «Қа­зақ­стан Даму Банкі» АҚ, «Даму» кәсіп­керлікті дамыту қоры, KazakhExport, «Qazaqstan Investment Corporation» АҚ, «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ сияқты сала алпауыттарын топтастырған, жалпы сомасы 14,1 триллион теңге тұра­тын мемлекеттік активті басқаратын «Бәй­­терек» ұлттық басқару холдингі 2024 жыл үшін айтуға ұят соманы – 61,2 млрд теңгені дивиденд ретінде төледі. 

Салыстырсақ, Президенттің, Жо­ғары аудиторлық палатаның, ақпарат құрал­дары­ның тарапынан аяусыз сынал­ып жүрген «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ өз бетінше бұдан да көп соманы – 67,3 млрд­ теңгені дивиденд ретінде төле­ді. «Сын түзелмей, мін түзелмейді» деген осы. 

Айта кету керек, 2025 жылғы 29 сә­уір­де Президенттің қабылдауында «Бәй­терек» ұлттық басқарушы холдингінің басқарма төрағасы Рустам Қарағойшин болды. Сонда ол холдингтің таза табысы 416 миллиард теңгеге жеткенін айтып, мақтанды. Р.Қарағойшиннің айтуынша, бұл қаржыны негізінен мемлекетке бер­мей, холдингтің компаниялар тобы ая­сын­дағы бағдарламаларды іске асыруға жұмсау жоспарланған.

Қорыта айтқанда, қаржылық таршы­лықтан бюджеттің ортайған шақта ұлт­тық компаниялар жүздеген миллиард ақшаны әлдеқайда шашып, шалқып өмір сүріп жатқаны байқалады. Депутат­тар айтқандай, мемлекетте бюджеттік дағ­дарыс туындағанына қарамастан, квазимемлекеттік сектор шұғыл көмекке келіп, қуатты қолын созуға, алып иығы­мен демеуге, ұшан-теңіз табыстарымен бюд­жетті толтырып беруге мүлдем асы­ғар емес. Тіпті, дивиденд төлегеннің өзінде көз қылып, итке сүйек тастаған­дай, жалпы табысы түгіл, тап-таза табысының шағын ғана бөлігін бөледі.  

Мұндай жағдай халық қалаулыларын қанағаттандырмайды. «AMANAT» фр­ак­циясының жетекшісі, Мәжіліс депута­ты Елнұр Бейсенбаевтың айтуынша, Үкімет тек салықтық түсімдер бойынша ғана емес, сондай-ақ дивидендтер түсімі бойынша да жұмысты үдетіп, бюджетті толтыруға күш салуы қажет. 

– Әзірге фактілер бұл бағытта бюд­жет­тің кіріс бөлігін толықтыру ісінің олқы соғып, ақсап жатқанын паш етеді. Үкімет «Самұрық-Қазына» қорының тобы­на кіретін кәсіпорын-компаниялар акцияларының 100% иегері, қожайыны саналады. Соған қарамастан, олардан ел бюджетіне түсетін дивиденд түсімдері алдыңғы жылдары таза табысының 10-20 пайызы шамасын ғана құрады. Квази­мемлекеттік сектордың таза табысының 90 пайызға дейінгісін қор өз бетінше, қалаған бағыты мен жобасына жұмсай­ды, – деді Елнұр Сабыржанұлы.

Бюджетке жетпеген қаржы қайда?

Аманаттық тағы бір депутат Еділ Жаң­быршин де біраздан бері ұлттық компаниялардан бюджетке алынатын дивиденд мөлшерін арттыру мәселесін көтеріп келеді. Ол Президенттің Үкімет­ке 2029 жылы республиканың жалпы ішкі өнімін 450 миллиард долларға, ал Ұлттық қорды 100 миллиард долларға жеткізу міндетін қойғанына екпін түсір­ді. Нысаналы межеге 4 жылдай ғана уақыт қалды. 

Бүгінде мұнай бағасы қатты құлдыра­ды, демек қорға құйылатын түсімдер ары қарай азая береді. Әлемдік экономикада рецессия, кері кету белгілері байқалады, ендеше мұнай, метал мен басқа шикізат­қа дүниежүзілік сұраныс кемиді. Сон­дай-ақ адамзат декарбонизация үрдісі аясында бірте-бірте көміртекке тәуелді­ліктен кетіп жатыр. Бұл ақыр соңында қара алтынға деген жаһандық қажеттілік­ті «жоқтың қасы» етіп, оның құнын тұр­ақ­ты, түпкілікті түсіруі мүмкін. 

Дәл осы кезде Үкімет «қорға қол сал­ды, бір салғанда мол салды» саясатын жал­ғастырып, Ұлттық қордан қайта-қай­та ақша алып жатыр. Алынған трил­лион­дар көлемі қорға түсетін түсімнен көп асып кетті. Ондағы бүкіл жинақты қотарып алмау үшін бюджет кірісінің бас­қа көздері қажет. Сондай бір қайнар – квазимемлекеттік сектордағы ағын-тегін табыс «мұхиты».

– Квазимемлекеттік компаниялар 3 триллион таза табыс тапты, соның ішін­де «Самұрық-Қазына» – 1,9 триллион, қал­ғандары – 1 триллион. Осыған бай­ла­н­ыс­ты біз: «квазимемлекеттік сектор таза табыстарын 100% бюджетке аудар­сын!» деп ұсыныс бердік. Үкімет бұған келіспеді. Сонымен бірге алдымызға кел­генде: «Ақша жетпей жатыр», – деп еңірегенде етегі жасқа толады. Содан дивиденд бойынша шаманы алдымен 70%-ға, одан 50%-ға түсірдік. Оған да келіспей отыр. Неге екенін айтпайды. Депутаттар бюджетті толтыратын жақсы ұсыныс береді, бұлар қарсы, – деп ашы­ғын айтты Еділ Терекбайұлы. 

Қалаулылардың сауалына жауабында Ұлттық экономика министрлігі Үкімет­тің түрлі бағдарламаларды «Самұрық-Қазы­наның» және «Бәйтеректің» есебі­нен іске асырып отырғанын нықтады. Олардың бос ақшалары бюджетке алын­бағанымен, бәрібір инвестиция ретінде ауыл шаруашылығы салаларын қолдауға, өңдеу өнеркәсібіндегі, шағын және орта кәсіпкерлікке және инфрақұрылымдық жобаларға бағытталады екен.

Бұл бағыттағы бір ілгерілеушілік сол, Мәжілістің табандауы арқасында Үкімет бұдан былай республикалық бюджеттің ат­қарылуы туралы есепті ұсынғанда, ұлт­тық компаниялардың шығыстары бой­ынша мәліметті де қоса беруге келісті. 

Әйткенмен, «Самұрық-Қазына» әл-ауқат қоры мен «Бәйтерек» ұлттық бас­қарушы холдингіне кіретін компания­лардың таза табысының 90 пайызын бюд­жетке алып қоюға шенеуніктер кел­і­сер емес. Тараптардың келіссөзі жалғасады, күзде Үкімет 2025 жылғы бюд­жетті қайта қарап, нақтылау жобасы­мен келмек. Қалаулылар дивиденд мә­селесін сонда қайта көтеруге ынтық.

Елдос СЕНБАЙ