Ұлт алдындағы үндеу
Иә, «Ана тілін» парақтай қалсаңыз, ежелгі Орхон-Енесей ескерткішін аралап, қуғын-сүргін жылдарына түсіп, Алаш зиялылары тарихын зерттеп жүргендей күй кешесіз. Тіл мәселесі туралы тегеурінді мақалалардың жөні бөлек. Тарихы 90-жылдардың басынан басталатын басылым ұстанымынан танған емес. Қазақ тілінің еркін тыныстауына, термин мәселесіне, қолданыс аясынының кеңеюіне мұрындық болып жүр. Ұлт мұратын ту еткен үнжария оқырманын жоғалтқан жоқ. Әлі де хат жазатын, «газетім келмегеніне бәленбай күн болды» деп қоңырау шалатын жоқтаушысы бар.
Айталық, газеттің алғашқы саны жарық көрген 1990 жылдың 22 наурызында басылымның атын естігенде-ақ жұрт шұрқырасқан. Себебі атауының өзінде сол тұста жұтқыншақты кенеп тұрған түйнек бар-ды. Содан ба, жаңбырға қарамай жиылған ел қол соғып, ерекше қошемет білдірген деседі. Аталған жылдың аяғында газет тиражы 110 мыңға жетіп, сең қозғаған. Ауыл-ауылдан газетке хабарласып, хат жазып, «ауыл болып түгел жазылдық, тілдің жайын көтере беріңіздер» деп қолдау білдіргендер көп еді. Бұл Кеңес өкіметі тұсында ана тілінің жабықтан сығалап жүргеніне ашынған ел еңсесін көтеріп, қауыз жарған шағы. Халық қолдауынан қуат алған журналистер де аянған жоқ. Мәселені мінберге жеткізіп, тарихпен үндесудің жолын іздеді.
Іздеген мұратқа жететініндей, алғашқы санынан-ақ қазақ баспасөзі бұрын барламаған тақырыптарды қаузайтын апталық жұрт назарынан түскен жоқ. Газеттің алғашқы бас редакторы Жарылқап Бейсенбайұлының айтуынша, Ғарифолла Әнес пен Аманқос Мектеп түркітану мәселесі мен Алаш арыстарының ауыр тағдыр-талайына, мұрасына қатысты тақырыпты ту еткен. Сағатбек Медеубекұлы болса тал бесіктен жер бесікке дейінгі салт-дәстүр мен этнографияға бас қойған. Мақсат Тәжімұрат тарихи тақырыпқа қалам тербеген. Марат Қабанбайдың газетте жариялаған мақалалары кейіннен «Қазақ, қайда барасың?» атауымен кітапқа айналды. Жұрт осы айдармен басылатын автордың мақалаларын іздеп жүріп оқыды. Қоғамдағы ең өткір саяси-әлеуметтік мәселелерді қозғады. Ал Талғат Айтбаев әлеумет тақырыбына терең бойлап, қарттар мен балалар үйіне барып, көргенін ашына сараптады. Бұл бірсыпырасы ғана, газетте қаншама майталман журналист жұмыс істеді. Талай жағдайды қамтыды. «Көкек айы ма, әлде сәуір деу керек пе?», «-ов,-евтен құтылған соң, текті қалай жазамыз?» сынды өткір мәселеге бас қатырды. Жай ғана көтеріп қоймай, шешім іздеді, жауап тапты, сүйінші сұраған тұсы да аз емес.
Өткен мен бүгіннің тоғысы
Газет бас редакторының орынбасары Қарагөз Серікқызы айтпақшы, газет, газет болғалы қоғамның сөзі әртүрлі, тек басылым бағытын айқындағаны абзал. Ал «Ана тілінің» миссиясы – ағарту. Биыл басшылық кеңесе келе, мерейтой алдында газеттің ескі нөмірлерінен қысқаша үзінді жариялай бастады. Көз жүгірткеннен-ақ өткен мен бүгіннің үндесіп жатқанын байқайсыз. Мысалы, газеттің 4 нөмірінде «Тоң қашан жібір екен?» атты мақалада өзі қазақ мектебінде жұмыс істеп, баласын орыс мектебіне берген педагог жайы жазылған. Қазақ мектебіндегі білім сапасы жайымен үндеседі. Ал қазір Бағдат Сұлтан есімді жас журналист осы мәселені тереңнен жазып жүр. Оның «Аралас мектеп: қазақ тілін қалай оқытамыз?», «Оқулық түсінікті тілде жазылуы керек» және тағы басқа білім мен ғылым жайлы жазғаны ойландырады. Қазір газетте діл мен дәстүр жайында ой саларлық сараптама жазатын Дағжан Белдеубай жолы бір кездегі Ғарифолла Әнестің бастамасымен тоғысады. Берік Бейсенұлы кезінде шет жерде жүрген қазақтар жайында толассыз келген хаттарға жауап беріп жүргендей. Әлеумет мәселесін көтерген Талғат Айтбайдың үнін қазір Бағдагүл Мұратқызы жалғап жүр. Ақбота Мұсабекқызының мәдениет жайында жазғаны да «Ана тілінің» мақсаты айқын, болмысы бөлек басылым екенін көрсетеді.
Газетті талай марқасқа басқарды десек, қазір редактор – терең ақын Ерлан Жүніс.
Бертінде, Жарылқап Бейсенбайұлынан кейін газеттің тізгінін ұстаған Мереке Құлкенов басылымның қиын-қыстау сәтінде басшы болды. 90-жылдардың аяғына таман тираж саны азайып кетті. Сонда көреген басшы жол тауып, «Ана тілінің» аясын кеңейткен. Сол шақ бас редактордың әлі есінде екен. Оның айтуынша, алғашқы санында-ақ бүкіл министрге сұрақ қойған. Өздері басқаратын министрліктің мемлекеттік тілді қалай қолданып жатқанына, тіл жағдайын жақсарту үшін не істеп жүргеніне жауап алған. Газеттің қайта түлеп, оқырман тартуға бағытталған алғашқы қадамы осы еді. Ақша бір бүйірден қысқан тұста демеуші іздеудің де жолын қарастырған. Өйткені журналистердің уақытында қаламақы алуы да мұң болған кез-ді. Отандық компанияларды ұлт басылымын қолдауға шақырып, «Қазақойл» компаниясымен бірігіп, қара алтынды «қазуға» кіріскен. Осылайша, сол шақтағы «Ана тілін» мұнай туралы «Алтын дария» айдары құтқарған. Бұдан соң, қанатын тағы қомдаған апталық өткір тақырыптарды қозғауға қайта кіріскен. Әкімдер туралы үлкен мақалалар циклі жарық көрген. Оқырманнан көп хат келіп, бірі әкімін мақтап, бірі жақтаған. Біраз әкімнің кемшілігі, облыстағы халықтың хал-жағдайы сол айдардың аясында айтылған. Одан бөлек, шекара жайын, орыстілді шұбарала газеттің көбін, жастар арасында алкоголизм өршіп бара жатқаны жөнінде жазылған. Басылым үш рет Президентке ашықхат жазғаны тағы бар.
«Әрине, мен басқарған жылдарда газет тілді жазумен шектеліп қалған жоқ. Қазаққа қажет барлық мәселені көтердік десек, артық айтқандық болмас. Тіпті, қудалауға түскен журналистерді, тіл жанашырларын, жалпы қазақтың болашағы үшін деп жүрген азаматтардың бәрін қорғауға тырыстық. Ондай мәселелерді бірінші беттен бастап көтердік. Одан таяқ та жеп жаттық. Мысалы, «Шындықтың көзіне у құйылды» деген шағын материал шығардық. Сол кезде бір ағамыздың көзіне у шашып кеткендіктен, екі көзі көрмей қалған. Жұмаш Кенебай деген азаматты жұмыстан шығарайын деп жатқанын естіп, оны қорғап бірінші бетке жаздық. Тілге байланысты ашық хаттар жарияладық. Соның барлығы халықтың алдындағы газеттің беделінің өсуіне ықпал етті. Яғни, бұрыннан ұлт алдында беделі бар газет болса да, халқымызға қажет мәселенің барлығын көтеруге мүмкіндігі бар басылымға айналдыруға тырыстық. Сол мақсатқа жеттік. «Ana tili» газеті – өзіндік бағыт-бағдары бар газет, қазір де сол бағытынан айныған жоқ», – дейді Жазушылар одағының басқарма төрағасы Мереке Құлкенов.
Естеріңізде болса, «Ana tili» газеті «Әліппені» қайтару мәселесін алғашқылардың бірі болып көтерді. Басылымның 2017 жылы қараша айындағы санында «Әліппемен» қоштасқаннан не ұттық?» деген көлемді мақала жарық көрді. Мәселенің мән-жайын анықтап, министрлікке де хат жолдаған. Арада төрт ай өткенде, сол кездегі Білім және ғылым министрлігінен «Әліппе» мен «Ана тілін» мектеп бағдарламасына қайта енгізетіні туралы сүйінші хабар жетті.
Марқұм ақын Оразақын Асқар да «Ana tili» газетін үнемі оқитынын, елең еткізер айдарларына, ой салатын мақаласына қызығатынын бірнеше рет айтқан. «Алты Алаштың ардағы», «Тіл мен тұлға», «Тарих тұңғиығындағы таңбалы сыр», «Сөзтаным», «Ұлт болам десең, ұрпағыңды ойла» айдарларымен берілетін материалдарды әрдайым сүйсініп оқимын дегені бар.
Жанға жылы естелік
Естелік турасында газеттің алғашқы бас редакторы Жарылқап Бейсенбайұлынан сұрағанымызда, мектепте мұғалім болып жұмыс істейтін Болат Шарахымбайды қалай жұмысқа алғаны туралы айтып берді. Орыс мектептеріндегі қазақ тілі сабағы қалай оқытылатыны турасында жазғаны редактордың көңілінен шыққан. Қолтаңбасы ширақ жігітті бірден жұмысқа шақырған. Ал Моңғолиядан көшіп келген дәрігер Абай Мауқараұлы «Ана тілінің» арқасында мамандығын ауыстырған деседі. Мауқараұлының мақаласы бірнеше рет жарық көрген соң, басшылық дәрігерге ұсыныс тастаған. Маман мақұл көріп, қаламгерге айналған. Редактордың қуатты журналист Сабыржан Шүкірұлын «Ана тіліне» шақырғаны туралы әңгіме тіпті қызық. Ол кісі кезінде «Егемен Қазақстанда» бас редактордың орынбасары, «Сұхбат» экономикалық апталығының бас редакторы болған. Кейіннен, 1996 жылдың жазында қаржы тапшылығы салдарынан «Сұхбат» газеті жабылып қалған. Сөйтіп, Сабыржан ағаның жұмыс іздемей, үйінде жатқанын естіген. Арнайы телефон соғып: «Егер қомсынбасаңыз, «Ана тілінде» қызмет етуге қалайсыз? Құп көрсеңіз, Сіздің күнде редакцияға келіп тұруыңызды да қажет деп таппаймыз. Мақалаларыңызды үйде отырып-ақ жазуыңызға рұқсат береміз», – деген. Сабыржан Шүкірұлы келісімін беріп қана қоймай, редакцияға күнделікті келіп, апталықта он жылға жуық қызмет еткен.
Ал Мереке Құлкенов 2000 жылы «Ана тілімен» бірге көлікпен Қазақстанды аралап шыққанын сағынышпен еске алады. Басылым мұрындық болып осы сапарға журналистермен қоса басқа мамандық иелері – экономистер, медицина, заң қызметкерлері, геологтармен бірге шығып, халықтың әлеуметтік жағдайымен танысқан. Халықтың тұрмыс жағдайы, тілге деген көзқарасы, мемлекеттік тілдің іс жүзінде қолданылу дәрежесін барлаған.
Содан бергі көш үзілген жоқ. Ұлт басылымы әлі де тіл мен тарих, салт пен сана, өткен мен болашақ арасын жалғап жүр. Газеттің сүйенері – халық, қозғағаны – әлеуметтің үні. Тілі жоғалған ұлттың өзі де жоғалатынын үндеп жүрген «Ана тілінің» 35 жыл мерейтойы құтты болсын! Қазақ баспасөзінің бойтұмары ғасыр жасасын!
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ