Еңбек ерді даңққа, елді дамуға жетелейді

Ұлттық статистика бюросының есе­бінде айтылғандай, 2024 жыл­дың қорытындысында Қазақ­стан­да­ғы жалдамалы жұмыскерлердің 71,1%-ының немесе 3,4 миллион қыз­меткердің 2,4 миллионының ең­бекақысы республикадағы ор­та­ша атаулы-номиналды жалақыға да жетпейді. Атаулы жалақының ор­таша мәні былтырғы 4-тоқсан қо­рытындысында 434 982 теңгені құ­раған еді. Бұл ретте еңбек­кер­лер­дің жартысына жуығы – 1,5 мил­лио­ны тіпті 250 мың теңгеден де аз алады. 

Жұмыс берушілері елдегі ор­та­ша жалақыдан жоғары төлейтін жұ­мыскерлердің үлесі 30%-ға жет­пейді. Ал көптеген қазақстандыққа арман болған 1 миллион теңге жә­не одан көп жалақы алатын­дар­д­ың үлесі небәрі 3,3% немесе 112 мың адам. 

Ұлттық статистика бюросы ке­дей­лердің қай салада көп екенін ата­ды. Мысалы, ұлттық азық-түлік қауіп­сіздігін қамтамасыз етудегі, ха­лықты асыраудағы стратегиялық рө­ліне қарамастан, ауыл шаруа­шы­­­лығындағы жалдамалы еңбек­кер­лер басқаға қарағанда өте аз ала­ды. Соның салдарынан, елдегі ор­таша жалақыдан төмен еңбекақы ала­тын малшы, диқан-бақшашы, ба­лықшы, орманшының үлесі 90,9% болды. 

Жұмысшылары жарлы-жа­қы­бай деңгейінде тіршілік ететін са­лаларға, сондай-ақ өнер, көңіл кө­­теру және демалыс (еңбек­кер­лері­нің 88,7%-ы орташадан төмен та­бады), әлеуметтік қамсыздан­дыру және мемлекеттік қызмет (86,2%), әкімшілік және қосымша қызмет көрсету салалары (81,4%) жатады. 

Ал 400 мың теңгеге дейінгі жа­ла­қы алатын жұмыскерлері са­ны­ның аздығы жөнінен бірінші орын­да қаржы және сақтандыру (47,8%-ы аз алады), өнеркәсіп (54,1%) тұр. Айына 1 миллион тең­геден көп табатыны негізінен қар­жы­гер мен сақтандырушы (13,9%, 10,5 мың адам), ІТ саласы маман­дары мен байланыс қызметкерлері (12,6% немесе 6,6 мың адам). 

Статорган дерегінше, 2019 жыл­дан бері елде атаулы, медианды жә­не модальды (ең жиі кездесетін) жа­лақының бәрі өсті. 2019 жылы атау­лы жалақы – 186,8 мың тең­ге­ні, медиандысы – 112,3 мың, мо­да­льдысы 49 мың теңгені ғана құ­рады. 2024 жылы бұл көрсеткіштер тиі­сінше, 403,3 мың, 285,7 мың және 97,6 мың теңгеге жетті. 

Ұлттық статбюро мәліметінше, соң­ғы 5 жылда қазақстандықтардың жан басына шаққандағы ақшалай та­бысы 2 есе өсті. Ақшалай та­быс­тарға жалақы (жалпы көлемдегі үле­сі – 66,1%), зейнетақы (16,6%), өзін-өзі еңбекпен қамту және кә­сіп­керлік табыстары (9,2%), сон­дай-ақ жәрдемақы, әлеуметтік тө­­­­­лемдер, тұрғын үй көмегі және АӘК (3,9%) кіреді. Соның ішінде мы­салы, орташа атаулы жалақы 5 жыл­да 2,2 есеге, 186,8 мың теңге-ден биыл 423 мың теңгеге дейін өсіпті.

– 2025 жылғы I тоқсанда баға­лау бойынша жалақының медиа­на­лық мәні 300 307 теңгені құрады. Ал орташа атаулы жалақы 2025 жыл­ғы I тоқсанда 423 133 теңге бол­ды, бұл былтырғы тиісті тоқ­сан­дағыдан 10,7%-ға артық. 2024 жыл­ғы І тоқсанмен салыстырғанда ор­таша айлық жалақының ең жо­ғарғы өсімі ақпарат және байланыс (31,3%), ауыл, орман және балық шаруа­шылығы (17,3%), өнер, ойын-сауық және демалыс (16,1%) салаларында байқалды, – деді ведомство.

Әйткенмен, Ranking сарап­шы­лары өскен жалақыны нарықтағы өскен баға «жеп қойып» жатқанына ек­пін түсірді: «Әрине, қазақ­стан­дық­тардың атаулы жәрдемақы­сын­да жыл сайын өсім бар. Бірақ нақ­ты жалақы индексі еңбек та­быс­тарының өсімінің мейлінше шы­найы индикаторы саналады. Се­бебі ол инфляцияны және ха­лық­тың тұтынушылық қабілетін есеп­ке алады. Мұнда жағдай сонша оп­тимистік сипатта емес. Соңғы 2 жылда қазақстандықтардың жа­лақысының нақты тұтынушылық қабілеті еселеп емес, бар-жоғы 2,7%-ға өсті. 2019 жылы бірден 9,1%-ға өсіп еді. Ендеше 5 жылда өсім қарқыны қатты құлдырады», – дейді сарапшылар. Сандар мұның да шындық екенін растайды. 

Ел ауқаты ауылдан басталады

Премьер-Министрдің орын­ба­сары – Ұлттық экономика минис­трі Серік Жұманғариннің айтуын­ша, халықтың табысын, соның ішін­де ауыл халқының әл-ауқатын арт­тыру және олардың эконо­ми­ка­лық белсенділігін ынталандыру үшін 2023 жылдан бері ауылдың бі­рыңғай бағдарламасы – «Ауыл ама­наты» іске асырылып жатыр. Бағдарламаның негізгі мақсаты – арзан несие мен тегін гранттар та­ра­ту арқылы ауылдықтардың өз биз­несін ашуына көмектесу, сон­дай-ақ түрлі курстарда оқытып, қай­та даярлау, агро-экономикалық білік­тілігін кеңейту арқылы оларды жұмыспен қамтып, табысын ұл­ғай­ту.

– Бағдарлама аясында 2023 жы­лы республикалық бюджеттен 100 млрд теңге бөлінді. Бұл сол жы­лы 15,1 мың шағын несие беру­ге және 16,4 мың жаңа жұмыс ор­нын құруға мүмкіндік берді. Алай­да 2024 жылы су тасқынын және бюд­жет мүм­кін­діктерінің шекте­луін ескеріп, 27 млрд теңге ғана бағытталды, бұл 2,1 мың­нан астам жұмыс орнын құруға ықпал етті. Бағдарламаны одан әрі іс­ке асыру үшін биыл респуб­ли­ка­лық бюджетте 50 млрд теңге бөлі­ніп отыр. Сондай-ақ бюджетті нақ­­­­­тылау және басқа бағыттардың қара­жатын қайта бөлу арқылы қо­сымша қаржыландыру пысықта­лады, – деді Серік Мақашұлы.

Өткен жылғы сияқты, 2025 жы­лы да ауыл тұрғындарының коопе­ра­тивтер құруын ынталандыру мақ­сатында жылдық 2,5% мөл­шер­лемемен 8 мың АЕК-ке (31,4 мил­лион теңгеге) дейін жеңілдікті кре­дит таратылмақ. Мәселен, 2024 жы­лы 4,6 млрд теңге сомасына 182 кооператив қаржыландырылды. Был­тыр кооперативтерге уақытша пай­­далану шартымен 68,6 мың гек­­тар жер учаскесі берілді. Бұл да ауыл­­дықтардың табысын артты­ру­ға бағытталған.

– Президенттің жоғары рен­та­бель­ді ауыл шаруашылығы дақыл­да­рын өсіруге баса назар аударып, аг­роөнеркәсіп кешенінің тиімді­лі­гін арттыру тапсырмасына сәйкес, ауыл халқының экономикалық са­уат­тылығын арттыру шаралары қа­был­данып жатыр. «АӨК субъек­ті­ле­рін ақпараттық қамтамасыз ету» бағдарламасы қолға алынды. Ол фермерлердің білімі мен кәсіби дағдыларының деңгейін арттыруға, қазіргі заманғы агротехнологиялар және ағымдағы нарықтық жағ­дай­ды ескеріп, саланы дамытудың ба­сым бағыттары туралы хабардар етуге бағытталған, – деді еліміздің бас экономисі.

Ауылдықтарды осы бағдарлама ая­сында оқыту «Ұлттық аграрлық ғы­лыми-білім беру орталығы» (ҰАҒБО) базасында өткізіледі. Оның барысында көкөніс және бақ­ша дақылдарын ұтымды өсіру, мал шаруашылығын дамыту, со­ның ішінде сиыр, құс, жылқы, ара және ба­лық өсіру, олардың өнім­дерін қай­та өңдеу, сондай-ақ ауыл шаруа­шы­лығы кооперативтерін қалай басқару туралы білім беріледі екен.

Бүгінде ҰАҒБО 29 білімді та­ра­ту орталығын (БТО) құрды, онда 100-ден астам сарапшы, ғылым док­торлары мен кандидаттары жұ­мыс істейді. 2024 жылы білім беру іс-шараларын іске асыруға 350 млн теңге бөлінді, бұл мыңнан астам оқы­ту іс-шараларын өткізуге мүм­кін­дік берді. 2025 жылы 366 млн тең­ге қаржы берілмек. Серік Жұ­манғариннің айтуынша, алдағы уа­қытта осындай білім беру бас­тамаларын масштабтау арқылы 2030 жылға қарай жыл сайын 110 мыңнан астам адамды ауыл кәсі­біне үйрету көзделген. Ол үшін ҰАҒБО оқу орталықтары желісін 40 БТО-ға дейін кеңейту жос­пар­ланды. Әйтпесе, өз кәсібін ашпаса, ауыл­да жалдамалы жұмысқа тұра­тындай жұмыс орны көп емес екені мәлім.

Статистика түзелсе, мін де түзеледі

Биыл Мемлекет басшысының тап­сырмасына сай, Үкімет ха­лық­ты жұмыспен қамту жұмыстарын жан­дандыруға тиіс. Еңбек және ха­лықты әлеуметтік қорғау ми­нистрі Светлана Жақыпованың ай­туынша, Президент бір жылда 1 мил­лионға жуық қазақстандықты жұ­мысқа орналастыру, қолда­ныс­тағы сапалы жұмыс орындарының са­нын 2025 жылы 2,8 миллионға жет­кізу жөнінде міндет қойды. Жыл болса, ортасына таяды. 

2029 жылға қарай 3,8 млн са­па­лы жұмыс орны құрылуы қажет. Ұлт­тық жобалар, Мемлекет бас­шы­сының «Әрбір 10 мың адамға шақ­қанда 100 жаңа жұмыс орны» бас­тамасы, «Жастар практикасы», «Бірінші жұмыс орны», «Ұрпақтар келісімшарты», уақытша және тұ­рақты жұмыспен қамтудың басқа шаралары осы міндетті орындауға жұмылдырылады. 

Үкімет «Еңбек нарығын да­мы­тудың 2024-2029 жылдарға ар­нал­ған тұжырымдамасын» бекітті. Оның шеңберінде, әсіресе жас ма­мандар үшін тұрақты жұмыс орын­дарын көбірек құру көзделген. Бү­гінде колледж бітірген түлек­тер­дің 25%-ға жуығы өз мамандығымен жұмыс істемейді. Үкіметке жаңа жұ­мыс күші қажет етілетін барлық жо­баны қадағалап, жұмыс беру­ші­лермен бірге жұмыспен қамтудың цифрлық мониторингі арқылы өза­ра іс-қимылды жолға қою жүк­телді. 

Мәжіліс депутаты, «AMANAT» пар­тиясы фракциясының мүшесі Ел­нұр Бейсенбаев қазіргі күрделі за­манда еңбекпен қамту және ха­лық табысын арттыру – бірінші ке­­­­­зекті басымдық саналатынын нық­тады. Бұл туралы Президент бірнеше рет айтты. 

– Алайда осы басымдықты жү­зе­ге асыруға жауапты министр­лік­тердің әрекеті, сылбыр қимылы сал­мақты алаңдаушылық ту­ғы­за­ды. Жұмыссыздықтың шынайы дең­гейін әлі күнге төмендетіп көр­сетіп келеді. Бұл еңбек нары­ғын­да­ғы нақты көріністі бұрмалауға, со­ның кесірінен қате шешім мен тиім­сіз еңбекпен қамту бағдар­ла­маларын қабылдауға соқтырды. Проб­леманы кешенді шешіп, аза­маттардың ұзақ мерзімге жұмысқа орналасуына жағдай жасау орнына ше­неуніктер де, әкім-қаралар да бюд­жет қаражатын, мемлекет ре­сурс­тарын уақытша, көзбояу жұ­мыс орындарын құруға шығындап жатыр, – дейді депутат. 

Еуразиялық экономикалық ко­­миссияның хабарлауынша, Қа­зақ­­стан тіпті ресми тіркелген жұ­мыс­сыздарының саны жөнінен Еуразиялық одақтағы барлық елді, Ресейдің өзін басып озды. 2025 жыл­ғы ақпанның қорытындысы бойын­ша, Қазақстанда жұмыс­сыз­дар­дың жалпы саны – 333,1 мың адам­ды, бүкіл Ресейде 283 мың адамды құраған. 

Өйткені қазақстандық жауапты шен­ділер салада өзіне жүктелген мін­детті толыққанды орындамаған. 2024 жылы 948 мың қазақстандықты еңбекпен қамту жоспары бекітілсе, іс жүзінде 845 мыңнан астам адам ғана «екі қолға бір күрек» тапқан. Жылдық жоспар тек 89%-ға орын­далды. Сол себепті Үкімет басшы­сы Олжас Бектенов 2025 жылдан бас­тап, әрбір әкімнің жұмысын тұр­ғындардың тұрмысын жақ­сар­тудың және жұмыспен қамтудың нақ­ты индикаторлары бойынша бағалауды (KPI) енгізді.

Елнұр Бейсенбаевтың пайым­дауынша, жұмыспен қамтылғандар қа­тарына маусымдық жұмыс­шы­ларды, қоғамдық жұмыстарда уа­қытша еңбекпен қамтылғандарды, сондай-ақ тұрақты табысы жоқ 2 миллиондай өзін-өзі жұмыспен қам­тушыны да қоса салады. Сон­дық­тан депутат елдегі шынайы жұ­мыссыздық әлдеқайда жоғары жә­не ең кемі 12%-ға жетеді деп тұсп­алдады. Себебі 3,5 миллион адам медсақтандырылмаған, 1 мил­лион­нан астам еңбеккердің зей­нетақы жинақтары жоқ. 

Осыған байланысты «аманат­тық» депутаттар Үкіметке ұсыныс­пен шығып, жұмыссыздық туралы нақты ахуалды білу үшін деректерді жинау мен талдаудың барынша дәл, әділ әдісін әзірлеуді сұрады. «Ау­руын жасырған өледі» дейді ха­лық даналығы, нақты симп­том­дарын білмей, дертті де жазу қиын. Мұның сыртында қалаулылар қа­зақстан­дықтарды лайықты жа­ла­қысы бар ұзақмерзімді және тұрақ­ты еңбекпен қамтуға бағытталған жаңа кешенді стратегияны енгізуді ұсынды.

Қорыта айтқанда, Үкімет елді ең­бекпен қамтуға, табысын арт­тыру­ға шындап кіріскен сыңайда. Осы мақсатта ел 5 макроөңірге бө­лінді – Оңтүстік, Солтүстік, Шы­ғыс, Батыс, Орталық. Осы әр­бір макроөңірдің еңбек нары­ғын­дағы сұраныс, демографиялық жә­не инфрақұрылымдық ерек­ше­ліктері ескеріледі, әрқайсысы үшін тұр­ғынын табысқа кенелтер ба­сым­дықты экономикалық сала­лары мен даму бағыттары анық­тал­ды. Бұдан не шыққанын уақыт пен тәжірибе көрсетеді.

Елдос Сенбай