Осылайша, қызылшаға қарсы иммунитет төмендеді. Жыл өткен сайын қызылшаға шалдыққандар статистикасы артуда. Ал вирустық инфекциядан көп зардап шегетін – балалар. Қызылшаны құрықтаудың жолы қандай? Екпеден бас тарту эпидемияға жол аша ма?
Статистика жаға ұстатады
Қызылша ауруы бұрын екпе арқылы тежелгенімен, соңғы жылдары вакцинация деңгейінің төмендеуі эпидемияға әкеліп соқты. Бұл – екпенің қоғам үшін қаншалықты маңызды екенін дәлелдейтін нақты мысал. Аталмыш инфекция жөтелгенде, түшкіргенде ауа тамшылары арқылы тез беріледі. Жалпы, соңғы жылдары вакцинаға қарсы ата-аналардың көбеюі де қызылшаның кең етек жаюына әкелді. Статистикаға назар аударсақ, Қазақстанда 2018 жылы қызылшамен ауырғандар көрсеткіші 100 мың адамға шаққанда 3,2 болды. Жұқпалы аурудың өршіген кезі 2019 жыл болатын. Оны жұқтырғандар саны 22 есе артып, 100 адамға шаққанда 71,8-ге жетті. Сол жылдары балалар арасында қызылша көрсеткіші аса жоғары болды. 100 мың тұрғынға шаққанда Астанада – 250,36, Шымкентте – 302,26, Маңғыстау облысында – 210,7, Түркістан облысында 54,47 ауру тіркелді. Алғаш рет елімізде жаңа B3 мен D8 штамындағы вирустың жаңа генотипі анықталды. 12 және 23 айлық балалардың вакцинамен аз қамтылуына байланысты B3 мен D8 штамдары аса ауыр өтіп, шетінегендер көрсеткіші жоғары болды.
Ал 2023 жылы Қазақстанда қызылша ауруының 29 648 жағдайы тіркелді. Оның 80%-ы – 14 жасқа дейінгі балалар. Науқастардың 70%-ы – егілмеген балалар. Олардың көпшілігі, яғни 60%-ы – вакцинациялаудан бас тартуға байланысты, 18%-ы – медициналық қарсы көрсетілімдерге байланысты егілмегендер, 22%-ы – егу жасына жетпегендер. 2024 жылдың алғашқы үш айында 1 674 науқас тіркелсе, биыл 1 363 бала қызылша жұқтырған. Ауруға шалдыққандардың 75 пайызы вакцина салдырмаған.
– Қызылша жұқтырған балалардың ең көбі Жамбыл облысында, 300-ге жуық бала ауырған. Екінші – Астана, үшінші кезекте – Ақмола облысы. Дегенмен мамандар биыл қызылша жұқтырғандардың саны былтырғы осы кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай аз деді. Мәселен, былтыр 21 мыңнан аса бала қызылшамен ауырған, – дейді Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының бас маманы Эльмира Құрбанбекова.
Сондай-ақ көкжөтелге шалдыққан балалардың да саны былтырғымен салыстырғанда едәуір аз. Өткен жылы 550-ге жуық, биыл 183 жағдай тіркелген. Олардың 89 пайызы екпе салдырмаған. Сондықтан мамандар дер кезінде екпе алуға кеңес береді.
– Бұл енді ауа тамшылары арқылы жұғатын вирусты инфекция болғандықтан өте тез әрі жылдам тарайды. Мұны тек вакцинамен ғана тоқтата аламыз. Негізінде, қызылшаға қарсы екпе 1 жаста және 6 жаста салынады. Көкжөтел де дәл сол сияқты, – дейді Э.Құрбанбекова.
Айта кетерлігі, қызылша тек Қазақстанда ғана емес әлемде өршіп тұр. Өйткені ауырғандардың біразы инфекцияны шетелден жұқтырып келген. Ол елдердің қатарында Ресей, Түркия, Мысыр, БАӘ, Сауд Арабия, Өзбекстан, Тәжікстан бар.
Вакцинациялау – ғасырлар сынынан сүрінбей өткен әдіс
Соңғы он жыл ішінде екпе салдырмайтындар да, екпеге қарсы науқандар да көбейді. Салдарынан, аты баяғыда ұмыт болған жұқпалы аурулар қайта шыға бастады. Педиатр Манат Есенғалиеваның айтуынша, кейбір ата-аналар балаларын ектіруге қарсы. Екпе аутизм, ДЦП диагноздарын таратушы деген қауесектер де бар. Бұл қорқыныштың себебі де анық. 1998 жылы Lancet журналында Эндрю Уэйкфилд балалардың екпе алғаннан кейінгі жағдайы туралы деректерді бұрмалап, этикалық және медициналық нормаларды бұзады. 2011 жылы бұл мәселені британдық журналист Брайан жариялады. Осылайша, Эндрю Уэйкфилдты медициналық тізімнен шығарып, дәрігерлікпен айналысу құқынан айырды. Себебі жүргізілген зерттеулердің барлығы қызылша вакцинасы мен аутизм арасындағы байланысты растаған жоқ.
– Менің пікірім, вакцина балаларға қажет. Шешекке қарсы алғашқы екпе 1796 жылы жасалды. Осыдан екі ғасыр өткен соң Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы шешек ауруының түп-тамырымен жойылғанын хабарлады. Қазір ол екпе салынбайды. Вакцинация-
лау – қауіпті инфекциялардан қорғанудың ғасырлар сынынан сүрінбей өткен әдісі. Ендігі кезекте полиомиелит пен қызылшаны түп-тамырымен жою мәселесі тұр. Олар – балалар үшін өте қауіпті вирустық ауру. Осы сияқты бірқатар вирусты емдеудің тиімді тәсілі жоқ. Тек вакцина ғана сақтайды. Тіпті, бұл аурудан айыққаннан кейін бірнеше жылдан соң асқынуы мүмкін. Мысалы, қызылшамен ауырғаннан 2-3 жылдан соң панэнцефалит басталып, өлімге алып келуі ықтимал. Осы инфекциямен күресуге аурудың алдын алатын екпелер ғана көмектеседі. 2019 жылы әлемде қызылша ауруының аса ауқымды таралуы басталды. Әлемде 207 500 адам қызылшадан қайтыс болды. Орта есеппен қызылшамен ауырған әрбір бесінші адам минингит, энцефалит, пневмония және басқа ұзақмерзімді асқынуларға тап болуы мүмкін. Егер бала екпеден мысқыл аурумен ауырса, кейін бедеулікке әкеледі, – дейді балалар дәрігері.
Қызылшаға арнайы препарат жоқ
Қызылша жұққанда денеге қызыл бөртпе шығып, ол іріңдеп жарыла бастайды. Ауырған баланың жағдайы нашарлап, интоксикация, жөтел күшейеді. Жедел асқынатын аса жұқпалы вирустық инфекция ауа арқылы таралады. Қызылша жұққан баланың дене қызуы 38-40°C-ге дейін көтеріліп, мұрыны, көзі, тамағы қабынады, интоксикация болады. Дауыс қырылдап шықпай қалады, құрғақ жөтел пайда болады. Жарыққа сезімталдық артып, қабақ, мұрыны, еріні ісіп кетеді.
Инкубациялық кезең жасырын өтеді әрі бірнеше аптаға созылады. Осы аралықта оны жұқтырушы вирусты айналасындағыларға жұқтырып жүргенін білмей қалуы мүмкін. Вирус мұрын қуысындағы сілемейлі, тыныс жолдарында болады, түшкіргенде немесе жөтелген кезде ауаға таралады. Бір қызығы, 3 айға толмаған сәбилер анасынан пассив иммунитетті қабылдайды, соның арқасында індетті жұқтырмайды. Алайда анасы қызылшамен ауырмаған немесе екпе алмаған болса, мұндай сәбиге вирус тез жұғады. Қызылшамен бір рет ауырғанда өмір бойғы иммунитет қалыптасады.
Айта кетерлігі, қызылшаны емдеудің тиімді және ерекше әдісі жоқ. Алайда Денсаулық сақтауды дамыту ұлттық ғылыми орталығының сарапшылар кеңесі ұсынуымен 2016 жылы емдеу хаттамасы бекітілген.
– Қазір егілмеген балалар арасында көкжөтел, қызылша жиі кездесіп жүр. 2 жасқа дейін көкжөтел мен қызылша балаларда өте ауыр өтеді. Тіпті, өлімге ұласуы да ықтимал. Екпеден тек иммунитет тапшылығы, қатерлі ісік, қанның қатерлі аурулары бар балалар ғана тұрақты босатылады. Сонымен қатар дәрігерлер шала туылған, құрсақ ішінде инфекциялармен ауырған, оң манту реакциясы, гемолитикалық ауруы болса, балаларды уақытша екпеден босатады. Егер ата-аналарға дәрігер дұрыстап түсіндірсе, «қуып жету» деген екпе бар. Мысалы, 14 жасқа дейін екпе алмаған балаға, мен түсіндіргеннен кейін жеңілдетілген түрде егу жүргізілді, – дейді педиатр.
Дәрігердің пікірінше, АбКДС вакцинасы тұрақты неврологиялық жағдайда, мысалы, церебралды сал ауруы, даун синдромы, жарақат салдары, акушерлік сал ауруы, аффективті респираторлы пароксизмдерге шалдыққан балалар үшін де қауіпсіз салынуы мүмкін. Оларға егуді денсаулық жағдайы тұрақты күйде болғанда және вакцинацияның пайдасы қатерден айтарлықтай басым болғанда жүргізу керек.
Вакцинаға қарсы жандардың басты ұраны – қазірге дейін екпе салдырмағандардың әлі ауырмай жүргені. Ал дәрігерлердің айтуынша, екпе салдырмағандар екпе салдырғандардың арқасында ауырмайды. Себебі екпе салдырғандар инфекция тасымалдамайды. Олардың ағзасына түскен кез келген микроб басқаларға жұқпай, өліп қалады. Ал екпе алмаған баланың аса қауіпті ауруларға иммунитеті әлсіз болады. Егер екпеге қарсы ата-аналар көбейе берсе, жер бетінде жұқпалы ауру қаптап, орта ғасырдағы адамзаттың күйін қайта бастан кешеміз. Сол кезде бүгінгі сәби екпе салдырмаған ата-анасын кінәлайтыны анық.
Қосымша иммундау жүргізілуде
Қызылшаның қауіпті екеніне тағы бір дәлел – әлемдегі сәби өлімінің басты себептерінің бірі ретінде осы жұқпалы індет айтылады. Инфекцияны жұқтырған 5 жасқа дейінгі балалардың 30 пайызында жағдай өте ауыр болған. Бұрын қызылшамен ауырмаған және екпе алмаған адам қызылшамен ауырған адаммен қарым-қатынаста болса, ауру жұқтыру қаупі өте жоғары екені белгілі. Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғинияттың айтуынша, қызылшаның күрт өсуі аясында қосымша иммундау жүргізу туралы шешім қабылданған.
– Қызылша пневмония, түрлі қабыну, отит секілді, тіпті соқырлыққа дейін қауіпті асқынуларға әкелуі мүмкін. Бүгінде қызылшаны емдеудің өзіне тән емі жоқ, сондықтан мұндай қауіпті инфекциядан сақтанудың жалғыз жолы – тек вакцинациялау. Вакцинаның өзінен қорықпау керек, ол тексерілген, біз оны жыл сайын ұлттық егу күнтізбесіне сәйкес қолданамыз, – дейді ведомство басшысы.
Вакцинациялау ережелеріне сәйкес, иммундау педиатр баланы тексергеннен кейін ғана жүргізіледі, оған анамнез жинау, температураны өлшеу, егілетін адамның жағдайын бағалау кіреді, содан кейін егуге ақпараттандырылған келісімге қол қойылады. Әрі қарай иммундаудан кейін 30 минуттың ішінде егілген нәресте дәрігерлердің бақылауында болады. Қызылшаға қарсы профилактикалық егу күнтізбесіне сәйкес біздің елде жоспарлы түрде екі рет егілетінін естеріңізге сала кетейік: бала алғашқы егуді 12-15 айлығында, екіншісін 6 жаста алады.
Ендеше қызылша – жай ғана бөртпе емес, қауіпті жұқпалы ауру. Баланы бұл қауіптен тек вакцина ғана қорғай алады. Ал екпеден бас тарту тек өз балаңызға емес, басқа балаларға да қауіп төндіреді.
Көктем ҚАРҚЫН