Рухқа – құрмет, рәсімге рет керек

 Содан адам ақырғы демі шыққан соң өзіне соңғы рет құрмет көрсетілгенін, арулап ақиретке аттандырғанын қалайды. Қиямет қайымға шығарып салушы жұрттың оның сауапты істерін ауызға алып, иманын арттырып, жаны үшін жәннатқа жол ашуын тілейді. Бірақ бұқара үшін осы соңғы арман қолжетімсіз бола түсті. Жерлеу жоралғысы қызметтерінің құны қымбаттады. Депутаттар бұл көлеңкелі, аса табысты саланы мемлекеттік бақылауға алуды ұсынды. 

Осы аптада әлеуметтік же­лі­де дәм-тұзы таусылған кейуананы ақтық сапарға ақ­ша­дан шашу шашып, шығарып са­лып жатқан әулеттің видеосы та­рап, саналы елді тіксінтті. 103 жас­тағы марқұмның ер-азаматтар иы­ғына салған мүрдесін қоршай ал­ған жұрт жапа-тармағай қолын кө­теріп, бірін-бірі кимелеп, ша­шыл­ған ақшаны бірінші болып алып қалуға тұра ұмтылды. «Адам өлі­мінде ақша шашып не көрін­ді?!», «Ел есінен ауысайын деген екен» деп адамдар жаға ұстады. 

Сондықтан зиялылар, қоғам бел­­­сенділері және Қазақстан мұ­сыл­­­мандары діни басқармасы көп жылдан бері республиканың бар­­­лық аймағына ортақ, шариғат шең­­­беріндегі әрі салт-дәстүрі­міз­ді де ескеретін, сондай-ақ бүгінгі за­ман талабына сай келетін, ең бас­тысы, отбасылардың әлеу­мет­тік жағдайына салмақ салмайтын, ысырапқа жол бермейтін жорал­ғыларды бекітуді ұсынып келеді. Әйтсе де, күн сайын шариғатқа да, қазақы ұғымға да қатар жат, ді­німізде нақты талап етілмеген, ақырет үшін пайдасыз, шын­ды­ғы­нан гөрі жорамалы басым, има­нынан гөрі зияны көп түрлі рә­сім-ритуалдар ел арасында етек жайып барады. 

Әбу Насыр әл-Фараби меші­ті­нің бас имамы Нұрлан Рамаза­нов­тың пайымдауынша, жаназа, жер­леу рәсімдерін және олардың ай­наласындағы жоралғыларды рет­ке келтіру, бір ізге түсіру, ел бо­лып, бір қалыпты таңдау – бір жа­ғынан, халықтың ауызбірші­лі­гін, елдің тұтастығын арттыруға ық­пал етеді. Екіншіден, әралуан­ды­лықты алауыздыққа айналды­рып, бірлікке сына қағуды, діни ахуал­ға нұқсан келтіруді мақсат ет­кен деструктивті күштерге той­тарыс беріледі. 

Бұл бағытта ҚМДБ ислам­тану­шы, дінтанушы, теолог, эт­ног­раф сияқты түрлі мамандарды тар­тып, ауқымды да жүйелі жұ­мыс­тар атқарып жатқан көрінеді. «Жа­наза және жерлеу рәсімдері» кі­табын басты. «Зират және зия­рат мәдениеті» атты қазақстандық мұ­сылман жамағатына ортақ құжат қабылдады. Оның Шариғат және пәтуа бөлімі көптеген пәтуа шы­ғарды. Себебі еліміздің әр ай­мағының өз салты болғанымен, ша­риғат үкімдері – күллі мұсыл­ман үмбетіне ортақ. Бұл құжат­тар­да қарама-қайшылықтар мен та­лас-тартыстарға тойтарыс бері­ліп, жамағатқа бірдей жөн-жосық көр­сетіледі, бірыңғай үкімдер кел­­­­тіріледі. 

Әйткенмен, Қазақстан Конс­ти­туция бойынша зайырлы ел бол­ғандықтан, ҚМДБ барлық қа­зақстандықтың орындауына мін­детті заң шығара алмайды. Оның үкім, пәтуа, шешімдерінің бә­рі нұсқаулық, кеңес мәрте­бе­сін­де ғана қызмет етеді. Тиісінше, қа­зақстандықтар ұстанбақ түгіл еле­се де еркі, елеусіз тастаса да еш­кім қой демес.

Зираттар не үшін цифрландырылады?

Мұндай жағдай ҚМДБ атқар­ғ­ан кең ауқымды жұмыстың қа­ді­рін түсіреді, еңбекті еш етеді. Сон­дықтан бұл мәселеге заң шы­ғарушы орган да назар ау­дар­ды. Алайда Үкіметтің оң қо­ры­тын­дысын ала алмағандықтан де­пу­таттар «Жерлеу рәсімдері жә­не зиярат ісі туралы» заңының жо­басын жұмысқа қабылдай ал­май келеді. 2025 жылғы наурызда бұл мәселені сенаторлар қайта көтеріп, күн тәртібіне шығарған-тын, Үкімет «жоқ» деп кері серпіп тастапты.

Сенаторлар Үкіметке, бі­рін­шіден, ритуалды қыз­меттер көрсететін және зират­тар­ға қызмет көрсететін кә­сіп­­­­орын­дар­ды мемлекеттік бақылауға алуды, олар­ды жекешелендіруге тыйым салуды ұсынды. Екіншіден, же­ке­меншік зираттардың қаптауына жол бермеу үшін заңнамалық дең­гейде бейіт-мола атаулының мем­лекеттік меншік мәртебесін бе­кітіп, оларды тек қана мем­ле­кеттік басқару объектісі ретінде тану­ды сұрады. 

Үшіншіден, Сенат барлық қо­рым-зираттардағы жерлеу орын­дарының санын нақты есеп­ке алатын бірыңғай, мемлекеттік цифрлық жүйесін құрған жөн деп са­найды. Ол дерекқор мемле­кет­тік органдардың басқа деректер база­ларымен интеграциялануға тиіс.

Қазіргі кезде мұндай жұмысты ҚМДБ өз бетінше мұсылман зи­рат­тары бойынша жүргізіп жа­тыр. Бас мүфти, ҚМДБ төрағасы Наурызбай қажы Тағанұлының бастамасымен Qamqor-Sharapat салттық қызмет көрсету мекемесі 2024 жылы республика бойынша зи­раттарды цифрландыру жұмы­сын қолға алған-тын. 2024 жыл қо­рытындысында 910 гектарға жуық мұсылман зираты цифр­лан­дырылыпты. 

Былтыр жалпы ауданы 1 600 гек­тар зират учаскелері қоқыстан та­зартылса, қоршаусыз тұрған жал­пы алаңы 161 гектар зират учас­келері қоршалды. Өйткені ау­қатты әулеттер жан тапсырған бе­делді тұлғасына биік күмбезді ма­зар, үлкен дуалды қабірстан-пан­теон тұрғызғанда, мұны кейде «жайылған мал кіріп, таптап тас­тамауы үшін» деп түсіндіреді. Зи­раттың ортақ қоршауы болса, он­да ҚМДБ тұжырымдауынша, әр моланы жеке қоршаудың қа­жеті жоқ. 

Qamqor-Sharapat орталы­ғы­ның директоры Мейрамбек Қа­был­бекұлының мәліметінше, ен­ді бұрын қайтыс болып, мұсыл­ман бейіттерінде көмілген мар­құм­дардың аты-жөнін жинақтап, де­ректерін бір орталықта сақтау, цифрлы жүйеге енгізу сияқты жаңа бастамалар қолға алынды. Мұндағы мақсат – қайтыс болған мұсылмандардың аты-жөнін ортақ базаға енгізу, мұсылман зи­рат­тары туралы республикалық ақпараттық жүйе құру, оларда жер­леу үшін бөлінетін жер телі­мі­нің реттілігін сақтау, өмірден өт­кен кісіге қажетті құжаттарды ор­тақ база арқылы рәсімдеу. Сон­дай-ақ зәулім күмбез, мазар тұр­ғызуға тоқтау салу, қара­пайым­ды­лықты сақтап, рәсімдерді бі­­різ­ділендіру көзделіп отыр. 

– Ата-бабасының қайда жер­лен­генін білмей, іздеу салған ұр­­­­пақтары бар. Зираттар базасын құ­ру сол іздеу жұмысын жеңіл­де­те­ді. Бұл қызметті шетелдегі қа­зақ­­тар да қолдана алады. Елдегі бар­­лық облыс орталығындағы зи­­раттарды цифрландыру жұ­мыс­­­тары жүргізіліп, ортақ база іс­ке қосылып жатыр. Одан кейін аудан-ауылдардағы шағын мұ­сыл­ман зираттары қамтылады, – деді ҚМДБ өкілі.

Сенатор Андрей Лукин ұқсас жұ­мыс барлық зират бойынша жүр­гізілгенін қалайды. Елде өзге дін өкілдерінің зираттары же­тер­лік. Оларда да тәртіп орнатылғаны абзал.

– Сондай-ақ ритуалды қыз­мет­тер көрсету саласындағы мем­лекеттік бақылау күшейтілуге тиіс. Жерлеу бойынша негізгі қыз­меттердің шекті бағасын мем­лекет орнатқаны дұрыс. Жерлеу рә­сімдерімен байланысты қа­ты­настарды реттеу, жерлеу ісін ұйым­дастырудың баршаға бірдей құ­қықтық негіздерін бекіту үшін Үкімет мүдделі мемлекеттік ор­ган­­­дар­ға «Жер­леу рәсімдері және зиярат ісі туралы» заң жобасын әзір­леу ту­ралы тапсырма беруі ке­рек, – деді А.Лукин. 

Оның айтуынша, ритуалды қыз­мет саласында жедел шешуші жә­не мемлекеттің араласуын та­лап ететін көптеген проблема қор­­даланды. Заңсыз жерлеу бю­ро­­­­лары қызмет етіп жатқан көрі­не­ді. Соның салдарынан, сенатор бұл бизнестің соңғы жылдары экономиканың ең бақылан­бай­тын және көлеңкелі саласына ай­н­ал­ғанын жеткізді. 

– Тәжірибе көрсеткендей, ри­­­­­туалды қызметтерді бәсекелі ор­таға беру нарықтың моно­по­лия­лануына, қылмыстық эле­мент­тердің пайда болуына соқ­тырды. Зираттар мемлекеттің мен­шігінде болғанына қарамас­тан, жерлеуге арналған жерді па­раға заңсыз бөлу, бір орынды бірнеше рет сату сияқты алаяқтық көріністері байқалады. Көрді қайта қазу, заңсыз эксгумациялау сияқ­ты қылмыстар болған. Жер­леу қызметтері тоқтаусыз қым­бат­­­­тайды. Мысалы, пандемия ке­зін­де мемлекеттік құрылымдар қол­жетімді бағаны қамтамасыз етіп тұрғанда, жеке оператор­лар­дың жерлеу құны 1 миллион тең­ге­г­е дейін барды, – деді сенатор. 

Оның пікірінше, мемлекет лайық­ты күтіп ұстай алмай әрі бюд­жетті үнемдеу үшін бола­шақ­та зираттарды жеке қолға беріп қой­са, онда елордадағы пантеон, ҚР көрнекті қайраткерлерінің ал­­­­­леясы, жаңа қалалық зираттағы жа­сыл парк, Кеңсай және басқа зи­раттар «VIP-бейіттерге» транс­фор­мациялануы мүмкін.

Заң емес, ар соты айқындайды

Сенатқа қайырған жауа­бын­да Үкімет басшысы әзір­ге зираттарды бәсекелі ортаға беру қарастырылмағанын мә­лім­деді. Сонымен бірге ол зират­тар­дың «айрықша мемлекеттік мен­шік пен басқару объектісі» ре­­тін­дегі мәртебесін заң жүзінде бекітуді де артық санайды. 

– «Мемлекеттік мүлік тура­лы» заңының 82-бабының 1-тар­ма­ғында жалпы пайдаланудағы мем­лекеттік мүлікке зираттар да жа­туы мүмкін деп жазылған. Ал 2021-2025 жылдарға арналған Же­кешелендірудің кешенді жос­па­рында ритуалды қызметтер көр­сететін және зираттарға қыз­мет ететін мемлекеттік кәсіп-

о­рын­дар жоқ. Қорыта айтқанда, зи­раттардың мәртебесін анықтау мә­селесі қолданыстағы заң­на­ма­мен реттелген. Зираттарды же­ке­ше­лендіру рәсімдері жоспар­ла­нып отырған жоқ, – деп қысқа қайырды Олжас Бектенов. 

Жерлеу саласын цифрлан­дыруға қатысты түсінік­те­ме берген ол қандай да бір елді ме­кеннің шекарасы аясында зи­рат­тарға жер бөлуді жергілікті әкім­дік қала салу құжаттамаларын әзір­леу аясында жүзеге асыра­ты­ны­на екпін түсірді. Барлық жыл­жы­майтын мүлікті есептеу, соның ішін­де жерлердің санаты мен ны­саналы мақсаты «Жыл­жы­май­тын мүліктің бірыңғай мем­лекет­тік кадастры» ақпараттық жүйе­сін­де (ЖМБМК АЖ) көрсетіледі. 

Мұның сыртында әрбір әкім­дік өңірлік геоақпараттық жүйе мен жергілікті-локальды дерек­тер базасын пайдаланып, же­р­гі­лік­ті зираттарды сол арқылы бас­қарады және жерлеу орын­дар­дың есебін өз беттерінше жүр­гі­зе­ді. Бұдан өзге, Премьер-Ми­нис­тр «Жария кадастрлық кар­­­таның» да барын еске салды (бірақ қара­пайым адамның онымен жұмыс іс­теуі, түсінуі қиын). Бұл карта жер­ге қатысты мәмілелерді өткізу жә­не қамтамасыз ету үшін ЖМБМК АЖ-дан жалпыға қол­же­тімді деректерді онлайн ре­жим­де алуға мүмкіндік береді. Қыс­қасы, ҚМДБ үлгісінде зи­рат­тардың мемлекеттік бірыңғай де­рекқорын не ақпараттық жүйе­сін құруға Үкіметтің ниеті жоқ. 

О.Бектенов жерлеу және ри­туал­ды қызметтер саласына мем­лекеттік бақылау күшейтілмей­ті­нін хабарлады. Кәсіпкерлік ко­­­­­­­­­дексіне сәйкес, монополия бол­­маса, кәсіпкерлер өз бағасы мен тарифін қалағанынша белгі­лей­тінін айтып дәйектеді. 

Қазақ халқында қайтыс бол­ған адамды дәстүр бойынша ару­лап жуудан бастап, ақ матаға ке­бін­деу, жаназа намазын оқыту, шы­ғарып салу, жерлеу, қоштасу, қа­заның қайғысын бөлісу, ары қа­рай жетісі, қырқы, елу екілік, жү­зі, жылы сияқты астарын беру­ге қатысты діни және ұлттық жо­­­­­­­ралғылар бар. Оның бәрі кейде ағыл-тегіл шығынға соқтырады. Оданда оқылған Құран, жасалған дұ­ғаның аруаққа тигізетін пай­да­сы, сауабы молырақ болса керек. 

«Ұлы ас бермесем, ел бетіне қа­лай қараймын, перзенттік па­ры­зымды жарға жығамын» деп дәйек­тегенде, өлілердің қамы емес, тірілер ризашылығы бас­шы­­лыққа алынатын болса керек. Олай болса, бұрыс сенімдерден са­налы түрде арылып, ысырап ор­нына, қанағат пен ынсапқа мән беретін кез жеткендей. Ал мұ­ны ешқандай заңсыз-ақ жа­сау­ға болады. Құлық, тілек пен ниет бол­са болғаны.

Елдос Сенбай