2025 жылдың алғашқы төрт айының қорытындысы бойынша қордың шығыны 2 трлн теңгеден асып, түсім көлемі бұл соманың жартысына да жетпеген. Бұл – тек ағымдағы қаржылық жағдай ғана емес, мемлекеттің ұзақмерзімді экономикалық тұрақтылығына қауіп төндіретін құрылымдық мәселе.
Қаржы министрлігінің деректеріне сүйенсек, 2025 жылғы 1 мамырға дейін Ұлттық қорға түскен түсім көлемі 854,9 млрд теңгені құраса, шығыстар 2,01 трлн теңгеге жеткен. Бұл алынған қаражат көлемі түсімнен 2,3 есе артық екенін білдіреді. Қаражаттың басым бөлігі республикалық бюджетке берілген кепілдендірілген трансферттер (1,6 трлн теңге) және нысаналы трансферттер (400 млрд теңге) ретінде жұмсалған. Ал қорды басқару мен аудитке 13,28 млрд теңге бөлінген.
Түсімнің негізгі көзі – мұнай секторынан түскен тікелей салықтар. Оның ішінде корпоративтік табыс салығы (428,96 млрд теңге), пайдалы қазбалар өндіру салығы (27,45 млрд теңге), ренталық салық (72,48 млрд теңге) және өнім бөлісу бойынша ҚР үлесі (234,76 млрд теңге) бар. Алайда бұл түсімдер бұрынғы жылдармен салыстырғанда айтарлықтай азайған. 2025 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша қордың жалпы көлемі 31,9 трлн теңгені құрағанымен, бұл көрсеткіш сәуірмен салыстырғанда 340 млрд теңгеге төмендеген. Бұл динамика қор активтерінің біртіндеп сарқылып бара жатқанын көрсетеді.
Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығы (ҚҚҚ) жанындағы аналитикалық орталықтың мәліметінше, 2025 жылдың бірінші тоқсанында Үкіметтің шығыстары кірістен 857 млрд теңгеге асып түсті. Экономикалық белсенділіктің 5,8%-ға жеделдеуі мен теңгенің әлсіреуі аясында салықтық түсімдер жалпы алғанда 4,8%-ға (5,8 трлн теңгеге) өскенімен, оның құрылымында теңсіздік байқалды. Сарапшылар бұл шығындардың қысқа мерзімде өсуі Ұлттық қордың жинақтау функциясын әлсіретіп, оның негізгі мақсатына – келер ұрпаққа тұрақты қор қалдыруға қауіп төндіріп отыр дейді.
Қауымдастық ұсынған талдауда, экономикалық өсім көрсеткіштері жоғары болғанымен, мұнайға салынатын салықтардан түсетін кіріс көлемі былтырмен салыстырғанда 47 пайызға, яғни 547 млрд теңгеге қысқарған. Бұл мемлекет кірісінің құрылымында мұнай факторына деген тәуелділіктің әлі де жоғары екенін көрсетеді. Әсіресе, корпоративтік табыс салығы мен пайдалы қазбаларға қатысты төлемдердің азаюы мұнай бағасының төмендеуінен туындап отыр. 2024 жылы мұнайдың орташа бағасы 81,8 доллар болса, 2025 жылы бұл көрсеткіш 74,8 долларға дейін төмендеген. Сәуір айында Brent маркалы мұнай бағасы тағы да құлдырап, барреліне 66,5 долларды құрады. Мамандардың айтуынша, бұл шикізаттық кірістерге сүйеніп отырған ел үшін өте маңызды дабыл. Егер мұндай тенденция сақталатын болса, жыл соңына дейін Ұлттық қор кірісі айтарлықтай қысқаруы мүмкін.
Дегенмен салыстыра айтқанда, жергілікті бюджеттердегі жағдай тұрақтырақ көрінеді. Мұнда салықтық түсімдер 16 пайызға, республикалық бюджетке түсетін кірістер 20 пайызға артты. ҚҚС пен корпоративтік табыс салығы өсім көрсеткенімен, Ұлттық қорға бағытталған түсімдер керісінше төмендеген. Бұл мемлекет тарапынан көлеңкелі экономиканы азайтуға бағытталған шаралардың тиімділігін, салық әкімшілендірудің жақсаруын білдіреді. Мәселен, 2024 жылы көлеңкелі экономиканың үлесі ЖІӨ-нің 17,5 пайызына дейін қысқарды. Шағын және орта бизнес субъектілерінің саны артқанымен, жалпы кірістің мемлекет қорына түсетін бөлігі төмен болып отыр.
ҚҚҚ есебінде жергілікті бюджеттер шығысының да артып отырғаны айтылған. Мәселен, білім беру саласына 217 млрд теңге, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа 100 млрд теңге, ал қаржы активтерін сатып алуға 112 млрд теңге бағытталған. Бұл әлеуметтік салаларға басымдық беріліп отырғанын көрсетеді, дегенмен сарапшылар мұндай шығындардың тиімділігі жайлы сұрақ туындайтынын алға тартып отыр. Сонымен қатар республикалық бюджетте 857 миллиард теңгелік тапшылық қалыптасқан. Үкімет бұл олқылықты жабу үшін ішкі және сыртқы нарықтан 1,5 трлн теңге қарыз алды, алайда бұл жалпы жоспарланған соманың тек 17,8 пайызына тең.
Осы қаржылық теңсіздік мемлекеттік қарыздың үнемі артуына әкеліп отыр. Сарапшылардың сөзінше, 2025 жылы мемлекеттік қарыз 37,2 трлн теңгеге жетіп, жалпы ішкі өнімнің 24,7 пайызына тең болуы мүмкін. Мемлекеттік борышты өтеуге кететін шығындар республикалық бюджеттің 9,3 пайызына дейін көтерілді, бұл борыштық жүктеменің жылдам өсіп жатқанын көрсетеді.
Ал сарапшы Олжас Байділдиновтің пікірінше, қор кірістері азайып, трансферттер мен Үкімет қарызы артқан сайын оның тұрақтылығы төмендей түспек. Мұндай жағдайда Президент Тоқаев қойған 100 млрд доллар жинау мақсатына жету қиындай түседі. Сондықтан маман Ұлттық қор, БЖЗҚ және «Самұрық-Қазына» қорын біріктіріп, қағаз активтерді азайтып, нақты инвестициялық жобаларға бағыттау қажет дейді. «Қазіргі үш қордың жиынтық активтері қағаз міндеттемелерді есепке алмағанда шамамен 150 млрд долларды құрайды. Бұл қаржыны бір орталықтан тиімді басқару елдің инвестициялық мүмкіндіктерін арттырып, экономикалық қауіпсіздікті нығайтуға сеп болар еді», – дейді ол.
Ұлттық қордың қазіргі ахуалы – Қазақстанның ұзақмерзімді экономикалық тұрақтылығына қатысты алаңдаушылық туғызатын маңызды көрсеткіш. Жоғарыда айтылған мәселелерді ескерер болсақ, бюджет ережелерін қатаң сақтау, Ұлттық қорды тиімді басқару және нақты экономикалық өсімге бағытталған инвестициялық саясат жүргізу алдағы жылдардағы негізгі басымдық болуға тиіс.
Кәмила ДҮЙСЕН