Бүгінгі қоғамда бұл қылмыс түрінен зардап шеккен азаматтардың саны күн санап артпаса, кеміген емес. Әсіресе, киберқылмыскерлер түрлі желілер арқылы айласын асырып, азаматтарды сан соқтырып келеді.
Біздің елімізде де бұл мәселе өзектілігін жояр емес. Соның салдарынан жыл сайын мыңдаған азаматтар киберқылмыстың құрбанына айналып, сан соғып қалып жатады екен. Ең қиыны сол, алаяқтардың айла-тәсілі күн санап түрленіп, күрделеніп бара жатқаны байқалады. Өзге өңірлермен қатар, оның салқынын сырбойылық жамағат та сезініп жүр.
Өркениетті қоғамда ғаламтор тұтынушыларды қырғидай қырып бара жатқан киберқылмыскерлерді құрықтау оңай шаруа болмай тұр. Құқық қорғаушылар күрес жұмыстарын күшейткенімен, көп жағдайда ізін жасыруға тырысады. Қылмыс жасаған тұлғаның жеке басын анықтау да оңайға соқпайды.
Осы орайда цифрларды сөйлетсек тіпті сұмдық. Жалпы, жыл басынан бері осы қылмыс түріне қатысты 298 дерек тіркеліпті. Бұл өңірде жалпы тіркелген қылмыстық құқықбұзушылықтың 37,3 пайызын құрайды екен. Оның ішінде сотқа дейінгі тергеп-тексеру нәтижесімен 212 қылмыстық іс өндірістен аяқталып, түпкілікті шешім қабылданып, Қазақстан Республикасы ҚК-нің 190-бабымен қылмыстық жауапкершілікке тартылған. Соның ішінде Қызылорла облысында 118 интернет-алаяқтық дерегі бойынша қылмыстық іс тіркеліп, сотқа дейінгі тергеп-тексеру нәтижесімен 41 қылмыстық іс өндірістен аяқталып, түпкілікті шешім қабылданған.
«Интернет алаяқтықтың басқа қылмыстарға қарағанда басты ерекшелігі – жалпақ жұрттың бәріне қатысты жасалуында болып отыр. Ол дегеніміз – қолында компьютер, смартфон, планшеті бар адам кез келген уақытта интернет алаяқтардың құрбанына айналуы мүмкін. Қылмыскерлер уақыт талабынан қалмай, азаматтардың ақшалай қаражатын жымқырудың түрлі жаңа әдіс-тәсілдерін қолдануда. Әсіресе, олар әлеуметтік желілердің мүмкіндігін ұтымды пайдаланып отыр», – дейді бізге Қызылорда облысы Полиция департаментінің Киберпол басқармасының бастығы полиция майоры Бағдат Тлеуімбетов.
Мәліметке сәйкес, бүгінде алаяқтық қылмыстың бірнеше түрі кең ете алып барады. Атап айтқанда, жұмысқа орналастыру, жер немесе пәтер алу, несие рәсімдеу, жүргізуші куәлігін алуға көмектесу, диплом алу немесе жоғары оқу орнына түсіру, медициналық комиссиядан өткізу, мүгедектікке шығару, жиһаз жасау, емдеу мекемелеріне тегін жолдама беру сынды толып жатқан тәсілдері бар.
«Қазіргі уақытта өңірімізде интернет алаяқтықтың бірнеше түрі белең алып тұр. Атап айтсақ, кез келген адамға өзін ұялы байланыс операторы ретінде таныстырып, SIM картаңыздың жарамдылық мерзімінің өткенін ескертіп, мерзімін ұзарту үшін ұялы телефонға жіберілген кодты сұрап жатады. Олар осы арқылы жеке деректерге қол жеткізеді. Сондай-ақ өздерін банк қызметкері ретінде таныстырып, атыңыздан несие алып жатқанына немесе онлайн-банкті бұзып жатқанына сендіруге әрекет ететіндер де кездеседі. Соңында белгілі бір соманы арнайы шотқа салуды талап етеді. Бұдан өзге түрлі әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы акцияға инвестиция салудан жылдам түсетін кірісті жарнамалау, Whatsapp әлеуметтік желісі арқылы жақын таныстарыңыздың фотосуреттерін пайдалану арқылы қарызға ақша сұрау, пайыздық мөлшермен үстемақыны көбейту секілді sms хабарламаларға алданып, көрсетілген есепшоттарға ақша аудару фактілері жиі бой көрсетіп жатады. Instagram, OLX, Колесо.кз, Крыша.кз желілері арқылы тұрмыстық заттарды, көліктерді сату-жеткізу парақшаларын ашып, жалған жарнамалар орналастырып, ақша аудартып алу деректері де жиілеп тұр. Облысымызда интернет-алаяқтық қылмыстарымен айналысу мақсатында «Киберқылмысқа қарсы іс-қимыл басқармасы» құрылып, арнайы ақпараттық техникалармен жабдықталып, жұмыстарды атқаруда. Бұл түрғыда ішкі істер органдарына бақылау жасау құзыреті берілмеген. Дегенмен қылмыстық құқықбұзушылық деректері бойынша арыз-шағым болған жағдайда қылмыстық іс тіркеліп, заң жүзінде тиісті шешім қабылданады. Осы орайда әрбір адам өзіне қоңырау шалған немесе мессенджерлермен байланысқан белгісіз тұлғаның шарттарын орындамас бұрын, сақтық шараларын ұстанғаны жөн болар еді», – деп түсіндірді басқарма басшысы.
Осы орайда айта кеткен абзал, Қазақстанның байланыс операторлары алаяқтық мақсатпен шетелден қоңырау шалатын нөмерлерді бұғаттау арқылы қылмыстың алдын алу бағытында тиісті жұмыстар жүргізе бастаған. Нәтижесінде, осы уақытқа дейін 50 млн астам қоңырау бұғатталған. Ал интернет алаяқтықтың құрбанына айналғандардың басым көбі өздерін банк қызметкеріміз деп таныстырғандарға алданып жатады екен. Мамандар бұл тұрғыда интернет алаяқтардың мұндай тәсілін жүзеге асыруда арнайы желі жұмыс жасайтынын да анықтап отыр.
Осындай келеңсіздіктерді болдырмау мақсатында тәртіп сақшылары тиісті шаралар жүргізіп отырғанын мәлімдеді. Ең бастысы, әрбір азамат жеке басына қатысты деректерді белгісіз тұлғаға жария етпеуі тиіс екенін екенін айтып отыр. Әйтпесе, киберқылмыскерлердің құйтырқы әрекеттеріне түбегейлі тұсау салу әзірге оңай болмай тұрған сияқты.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы