Ой баққан халық, әрине, сөз өнеріне жақын болады да. Сол дәстүр әлі күнге үзілмей келеді. Біздегі қолына қалам ұстағандардың түгелге жуығы алдымен өлеңнен бастайды. Оның мысалын кез келген жазушы не ғалымның шығармашылығынан кезіктіруге болады. Бүгінде белгілі әдебиеттанушы ғалым Амантай Шәріп те әдебиетке өлеңмен келген.
Сыр бойында – Қазалы өңірінде туып-өскен, «талағында биті бар» ұрпақтың Сыр сүлейлерінен хабары болмауы мүмкін емес. Базар жырау Оңдасұлы, Қарасақал Ерімбет, Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Нұртуған Кежеғұлұлы секілді даңғайыр ақындардың жырлары ел аузында жүретін мекенде олар туралы хабарсыз болуы қиын. Оның үстіне, бұл аймақта жыраулық өнер қатты дамыған. Күні кешеге дейін жиын-тойдың көркі солар еді ғой. Сондықтан Сыр сүлейлерінің шығармаларын жұрт кітаптан бұрын жыраулардың айтуынан естіп, құлағына құйып алатын. Міне, осындай ортадан шыққан Амантай Шәріптің ақындыққа талпынуына таңғалудың керегі жоқ.
Өлеңді мектеп оқушысы кезінен бастаған ол жоғары оқу орынына түскеннен кейін оған біржола бет бұрған-ды. Алайда тумысынан сөз өнеріне жақын болса да ата-анасының қалауымен ол Шымкенттегі Қазақ химия-технология институтына оқуға түсті. Сол білім ордасының бірінші курсында жүріп, өлеңдері «Пионер» (қазіргі «Ақжелкен») журналына жарияланды. Бұл – оның қандай оқу оқыса да әдебиеттен іргесін аулақ салмайтынының нышаны еді. Атақты ақын Фариза Оңғарсынова басқарып отырған журнал жастарға арналғанымен оған мықтылар ғана шығатын ол кезде. Амантайдың республикалық деңгейдегі басылымнан көрінген сол өлеңдері оған болашағынан үміт күттіретін жас ақын деген атақ әперді. Өз қатарластарын жалт қаратып, аузы дуалы аға ақындардың назарына ілікті. Мұның бәрі оның ішіндегі отқа май құйғандай болды десек, артық болмас, себебі содан кейін – әлгі Шымкенттегі оқудың бар болған бір семестрін ғана аяқтап бола салып, онымен ат құйрығын үзіп кетті. Сөйтіп, ҚазМУ-дің (бүгінгі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) журналистика факультетіне оқуға түсіп, білім жолын қайта бастады. Қатарластарының кейбірі әскери қызметін бітіріп кеп оқуға енді түсіп жатқанда Амантай журфакті қызыл дипломмен бітіріп, өзі оқыған факультетте оқытушылық қызмет атқара бастады.
Әрине, журналистерді дайындайтын жерде оқытушы болдым екен деп о бастағы арманынан бас тартқан Амантай жоқ, өлеңдер жазды, аудармалар жасады (Әзербайжан ақындары Гусейн Джавид (1884-1941) пен Бақтияр Вахабзаденiң (1925-2009) шығармаларын қазақшаға түпнұсқадан аударды) және олардың бәрі баспасөзде жарияланып жатты. Солайша, ол әдебиетке 80-жылдарда келген толқынның қатарында өзін таныта білді.
Өлеңдері «Қарлығаш», «Ұлы дала жырлары» секілді жинақтарға еніп, соңынан өзінің «Құбыла» атты жыр жинағы жарық көргенде оқырман да, әдеби қауым да әдебиетке Амантай Шәріп атты ақынның келгеніне күмәні болмаған. Өйткені өзімен бірге поэзияға өзгеше сарын, өзіндік ізденісімен келген қалам иесін бәрі де таниды ғой. Дегенмен ұзамай жырсүйер қауым оны ақындық алаңынан жоғалтып алғандай болды. Себебі тұңғыш жыр жинағынан соң біраз аудармалары жарық көрсе де жұрт Амантайдың қаламынан шыққан жырларын баспасөз бетінен көре алмай қалды. Соңғы жыр кітабы 2009 жылы «Сырдария кітапханасы» атты 200 томдыққа енді. Ал бұл кезде ол түрлі қызметтерде жүріп, әдебиеттану ғылымына біржола бет бұрып кеткен еді (Амантайдың бір ғана жыр жинағы екі рет басылып шыққанын айтып өттік, ол туралы белгілі ақындар Шаһизада Әбдікәрімов «Қағазға жұлдыз қондырған», Ахмет Өмірзақ «Ақындық қана мәңгілік», Төреғали Тәшенов «Елу өлеңмен елді алған» атты мақалаларында жеріне жеткізе айтқандықтан, біз ол жағына тоқталуды жөн көрмедік).
1988 жылы ҚазҰУ-ді қызыл дипломммен бітіргеннен соң сонда стажер-зерттеуші, ассистент, аға оқытушы, кафедра меңгерушісі болып 7-8 жыл еңбек еткеннен кейін 1996–1997 жылдарда Қызылорда мемлекеттік университетінің оқу ісі жөніндегі проректоры қызметін атқарды. 1997–2000 жылдарда ҚазҰУ-дің докторантурасында оқыды. 1994 жылы «Сұлтанбек Қожанұлының Әдеби-публицистикалық мұрасы» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады және сол жылы «Сұлтанбек Қожанұлы – әдебиетші», келесі жылы «Қайраткердің қаламгерлігі» атты зерттеу еңбектерін жариялады.
2000–2004 жылдар аралығында Еуразия университетінде кафедра меңгерушісі, гуманитарлық институт директорының орынбасары, әлеуметтік жұмыстар жөнінде проректор қызметтерін атқарған. 2004 жылдан «Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы» АҚ Қызылорда облысы филиалының директоры қызметінде болды. Сондай-ақ Түркі академиясының ғалым хатшысы, «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы қызметін атқарды. Қазір Астанадағы ең үлкен университеттің оқытушысы.
Айта кету керек, соңғы ширек ғасырда ол көптеген әдеби-сын мақалаларын жариялап, «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея» (2000), «Алтын арқау» (2009), «Сөз өнері және ұлттық рух» (2010), «Рух пен рәміз» (2013), «Егеулі қалам» (2024) секілді бірнеше кітап шығарды. Бұлардың бәрі де қазақ әдебиеттану ғылымы үшін толымды еңбектер еді. «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея» атты кітабы үшін 2000 жылы А.Шәріпке «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығы берілді, сондай-ақ ғылымдағы жетістіктері үшін Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың иегері атанды. Міне, осыларға қарап, оның әдебиеттану ғылымында қаншалықты жемісті еңбек еткенін көруге болатын шығар.
Жалпы, Амантайдың шығармашылық ғұмырын ақын, журналист, ғалым деп үшке бөліп қарауға болады. Ақындығы туралы жоғарыда аз-кем айтып өттік, журналистік алғырлығы елге белгілі. Дегенмен жоғары оқу орындарында ұстаздық ете жүріп жасаған зерттеулері шын мәнінде оны елге кең танытты. Сондықтан Амантайды ең алдымен зерделі зерттеуші, ойы терең ғалым ретінде бағалауымыз керек.
Амантай Шәріптің шығармашылығы о басында ақындықтан басталды десек, ақындықтың негізінде отан сүйгіштік жатады. Міне, осы қасиет біздің кейіпкеріміздің ғылымдағы бағытына ұстын болды десек, қателесе қоймаспыз.
Тәуелсіздіктен бергі жерде қазақ әдебиеттану ғылымында ұлт мәселесін зерттеу кеңге қанат жая қоймаған кезде Амантайдың «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея» атты кітабының жарық көруі аталған бағыттағы толымды еңбек болды. Кітапта әдебиетіміздегі ұлттық мәселелердің, мемлекетшілдік идеяның қалай қалыптасқаны жөніндегі ғалымның ой-толғамдары сүйсінтеді: «Ұлттық идея дегеніміз – этностың мезгілдік һәм мекендік факторлар арқылы айқындалатын тәжірибесі, танымы және талғамына байланысты бірте-бірте жаңғырып-жаңаланып, отыратын, бірақ өзіндік ілкі белгілерін жуық арада жоғалта қоймайтын табиғи-тарихи әрі тылсымдық бітім-болмысының, сана-сезімінің, мінезі мен мәдениетінің, соған сәйкес туындайтын әлеуметтік мұрат мүдделері мен қимыл-қозғалыстарының жалқылық та, жалпылық та мәнін жинақтаған ұйытқысы» (А.Шәріп, Қазақ поэзиясы және ұлттық идея, Алматы, 2000, 11-бет). Осылай деп тұжырым жасаған автор қазақ поэзиясының ұлттық пафосын: «Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы тұсындағы көшпенді қоғамның мұраттары (жыраулық поэзия)»; «XVIII ғасырдағы жоңғар-қалмақ шапқыншылығы мен орыс отаршылдығы төбе көрсеткен тұстағы ұлттық бірігу идеясы»; «Қазақ халқының Ресейдің қол астына қарауы бірте бірте және аймақтар бойынша жүзеге асырылуы себепті қатаң хронологиялық жүйеге көне бермейтін, бірақ әртүрлі көзқарас концепцияларды танытатын сарындары»; «ХХ ғасырдың басында жеткеші орынға шыға бастаған саяси күрескерлік тенденция мен және Алаш идеясы»; «Кеңестік империя кезеңіндегі ұлттық геноцид, мәдени экспанция және ассимиляциялық саясат жүзеге асқан тоталитарлық жүйе жағдайында таптық ұғымдардың тасасында астыртын күн кешіре берген этностық белгі-сипаттар»; «Егемен елге айналған Қазақстан Республикасының жаңғырып-жаңару үстіндегі ұлттың көркемөнерінің барлық саласындағы бейнеленетін өтпелі кезең бедерлері мен құндылықтары» деп алты кезеңге бөліп көрсетеді және бұларға аталған кітапта осындай жүйемен зерттеу жасап, талдап, түсіндіріледі. Бұл арқылы ғалым қазақ әдебиетінде азаттыққа ұмтылуын бір сәтке де тоқтатпаған халықтың өр рухы мен күрескерлік қасиетінің ешқашанда өшпей, әдебиетте үнемі көтеріліп отырғанын, сол арқылы қазақтың ұлттық болмысы сақталып, рухани тұрғыдан үнемі жаңарып, жетіліп отырғанын көрсетеді.
Әдебиеттен толық хабары жоқ адамдар бәрін оп-оңай жоққа шығара салады. Тіпті, кейде бізде анау жоқ, мынау жоқ деп аузын қу шөппен сүртіп, бойына сөз киесі қонған тұлғалардың қаншама ғасырдан бері ұлтты сақтау жолындағы ерен еңбегін мансұқтап отырғанын білмейді. Міне, сондайлар Амантай Шәріптің «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея», «Сөз өнері және ұлттық рух» кітаптарын оқыса алты ғасырдан бері ұлтын жебеп, демеп келе жатқан қазақ әдебиетінің қадір-қасиетін ұғып, оған деген құрмет сезімі оянар еді.
Амантай Шәріптің жоғарыда аталған екі кітабында айтылған идеялары оның «Рух пен рәміз» кітабында да жалғасын тапқан. Онда ол қазақ әдебиетіндегі отаншылдық, мемлекетшілдік идеясының сонау түркілер дәуірінен бері желі тартатынын талдай келе, Жер-Ана архетипінің мәнін ашады. Сөйтіп, ғалым оның жалғасын қазақ әдебиетінен тауып былай көрсетеді: «Идеялық тез-таразыға түскен заматтарда жекелеген топонимикалық атаулардың қасыбірі ұлттық символға ұласуы ықтимал. Мысалы, ақындар «Жиделібайсын» ұғымына жұртты утопиялық немесе антиутопиялық көңіл-күй жайлаған кездерде қайта-қайта орала соғып отырса, «Сарыарқа» сөзінің идеялық-көркемдік эволюциясы тіпті қызық; ол жай мекендік мағынаны білдіруден бастап жалпықазақтық бүтіндік пен бірлікті айғақтайтын атауға айналып үлгерген, соның сылтау-себебімен кеңес өкіметі кезеңінде белгілі бір уақытқа дейін осы атауды өлеңге кіргізудің өзі ұлтшылдықтың белгісі ретінде бағаланған» (А.Шәріп. Рух пен Рәміз, Алматы, 2013, 6-7 бет).
Көріп отырғанымыздай, қазақ азаттығын жырлаудың символы болған атаулардың өзіне Амантай мәдени-философиялық тұрғыдан қарап, оның қатпарында жатқан мәнді ашады. Мұны ғылым үшін ғалым атану емес, ғылымды халыққа барынша пайдалы ету жолындағы үлкен ізденістерге барып, одан халықтық мән, философия табу десе болар.
Жалпы, ғылым жолында жүргендердің ескере бермейтін бір кемшілігі болады, ол ғылым – ғылым үшін деген принцип. Әрине, тыңғылықты зерттеулер ғылымды дамытып, оны тереңдете түседі, бірақ екінші жағын да ескеру керек: яғни, ғылым түрлі терминдермен сіресіп, оқуға ауыр, түсінуге қиын болса ғылыми туындылар жазылған жерінде қалып, санаулы адамдар ғана пайдаланатын құралға айналуы мүмкін. Ондай әдет әдебиеттану ғылымында да жиі кездеседі. Сондықтан көп нәрсе халыққа жетпей, ғылымдағы жетістіктер бағаланбай, танылмай қалады. Ал Амантай Шәріптің кітаптары ондай қолдан жасалған ауырлықтан ада. Жеңіл оқылады, тілі төгіліп тұрады. Сосын көптеген зерттеушілердің назарынан тыс қалып жататын халыққа ең керекті жайларды қаузап, барынша ұғынықты түсіндіріліп отырады.
«Геометрия сияқты поэзияға да шабыт керек» деп орыстың ұлы ақыны А.Пушкин айтқандай, ғылыми туындылар да шабытпен, сезіммен жазылмаса, жазушының прозасындай, ақынның поэзиясындай сезімге әсер етіп, ойды түртпесе ғылыми туындылардың халыққа жетуі, олардың сүйсінісін оятуы қиын. Ал Амантай Шәріптің ақындықтан бастау алған ғалымдығында ондай кемшілік жоқ. Сондықтан оның қаламынан шыққандардың қай-қайсысы да жарық көрген бетте жұрттың назарын аударып, көңіліне жетіп жатады. Ғалымдықтың бақыты осы болса керек.
Бегабат ҰЗАҚОВ,
жазушы, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі