Білезікке «байланған» бостандық

Бақылауды арттыру мақсатында жаңа технологиялар енгізіліп жатыр. Мысалы, электронды браслеттер қылмыскердің қозғалысын қадағалауға ғана емес, оның қайтадан құқықбұзушылыққа баруының алдын алуға мүмкіндік береді. 

Пробация қызметі сот­тал­ған­­­дарға арналған элект­рон­­ды аяқ білезіктерін төрт жыл­дай бұрын белсенді қолдана бас­тады. Қылмыстық-атқару жү­йе­­­сін жаң­ғырту шеңберінде 2021 жыл­ғы қара­шада елордада бұл жүйе тестілік режимде іске қо­­­­сыл­ды. Алдымен жыныстық тиіс­пеу­ші­лікке қарсы баптарда көз­делген қылмыс жасаған, қа­ра­пайым тіл­мен айтқанда, педофил және адам зорлаған жеті сотталғанның бос­тандықтағы жүріс-тұрысын ба­қы­лау үшін электронды білезіктер қолданыла бастады. 

Олардың сот үкіміне сай бел­гілі бір орындарға бармауы, бала­бақ­шаға, мектепке, өзге оқу орын­дарына жақындамауы, түнгі уа­­­­­­­қыт­та үйден шықпауы, проба­ция қызметіне хабарламай, тұр­ғы­лықты жерінен тыс елді мекен­дер­ге кетіп қалмауы сияқты тыйым­­­дар­дың орындалуы осы арқылы тұрақты тексерілетіні мәлімделді.

Мамандар бұл жүйенің қо­лай­лы екенін айтады. Пробация қыз­ме­тінің инспекторы соттал­ған­дар­дың белгіленген талаптарды сақ­тауын арнайы бағдарлама ар­қылы онлайн режимде қадағалай ала­ды. Қаласа, архивті ашып, бұ­ған дейінгі «жүріс-тұрысы тари­хы­на» талдау жасай алады. Қыз­мет­кер қажетті деректерді ком­­­­пьютердің, планшеттің немесе смартфонның көмегімен жеке кабинет арқылы тек­сере алады. Егер сотталған адам белгіленген шектеулерді бұз­са немесе білезікті зақымдауға ты­рысса, бұзушылық туралы дереу да­был түседі. 

2021 жылы Ішкі істер ми­нистр­­лігі келесі 2022 жылдан бас­тап пробация қызметінің есебінде тұр­ған барлық адамға электронды бақылау құралдарын қолдану прак­тикасын кеңейту жоспар­лан­ғанын жариялады. Бір ғана елор­дада 2,5 мыңға жуық электронды білезік пен 25 мыңнан астам мо­биль­ді құрылғылар қажет бола­ты­ны айтылды.

Арада біраз уақыт өтті, бұл жүйе­­­нің әлі күнге кең өріске құ­лаш ұра алмағаны белгілі болды. Мы­салы, өңірлік ҚАЖ депар­та­мен­­тінің дерегінше, Қызылорда об­­л­ысында пробациялық қыз­мет­тің бақылауындағы 1 000 сот­талғанның 116-сы ғана элект­рон­ды браслет тағады. Өзге өңірлерде де ұқсас жағдай қалыптасты.

Сонда бұл жоба өзін ақта­ма­ға­ны ма? Қылмыстық-атқару жүйесі ма­мандарының айтуынша, бұл за­манауи құрылғылар соттал­ған­дардың тұрғылықты мекенжайын­да қалатынын, жаңа қылмыс жа­са­­­­майтынын кепілдендіреді, олар­­ға күндіз-түні, үздіксіз бақы­лау­ды қамтамасыз етеді. Брас­лет­тер «ан­тивандалдық» датчик­тер­мен жарақтандырылған, су өт­­­­­кізбейді, яғни суға түсуіне ке­дер­гі емес. 

Өзінің әр басқан ізі қада­ға­лау­да екенін білетін сотталғандар ая­­ғын тарта басады, қайта қыл­мыс­­қа баратыны сирек. Белг­і­лен­ген тыйымдарды бұзуға талап­та­н­са, электронды бақылау құралын әрі қарай қолданудан бас тартса немесе жабдықты өз бетінше алып тас­тауға тырысып, бүлдірсе, про­ба­ция қызметі жазаның түрін бас бос­­тандығынан айыруға өзгерту ту­­ралы мәселені қарау үшін ма­те­риалдарды сотқа жібереді. 

Еркіндіктің саф ауасын сіміруі сол білезікке байланысты екенін тү­сінгендіктен, қылмыскерлер заң мен тәртіпті сақтауға күш салады. Ендеше бұл жаңашылдық проба­ция қызметінің бақылау сапасын жақсартты, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге инновациялық тех­нологияларды енгізудің маңыз­ды қадамына айналды. Онда неге жүйе кең қолданысқа шыға алма­ды? Барлығы қаражаттың жетіс­пеуіне тіреліп тұрғанға ұқсайды.

Маңыздысы – ақпарат қауіпсіздігі

Электронды білезіктерді бі­рін­ші кезекте жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстар үшін сотталып шыққандарға және жа­заны өтеу, пробациялық бақы­лау шарттарын үнемі бұзатындарға тағу туралы шешім қабылданыпты. Сөйтіп, қолданыс аясы амалсыз шек­телді. 

Жалпы, бұл жүйенің пайдасын мы­­на мысал да айғақтайды. 2025 жыл­ғы ақпанда сирек оқиға­лар­дың бірі болды: сотталған ақмо­ла­лық браслетті кесіп тастағаны үшін түрмеге кері оралды. Бұрын есірт­кі саудасы үшін темір қапасқа қа­малған 45 жасар еркек одан мер­зімінен бұрын шартты босап шы­ғып, ақмолалық пробация қыз­метіне есепке тұрды. 

Бірақ заң талабын пысқыр­ма­ған ол мінез-құлқына қойылған шек­теулерді ұдайы бұзатын бол­ған. Еш жерде жұмыс істемеген, жұ­мыс іздемеген. Инс­пектор бар­ған­да, үйінде болмай шығатынды шы­ғарған. Ай сайын тіркеліп ке­ту­ге келмейтіндіктен, қайда жүр­генін, не былықтырып жатқанын еш­кім білмеген. Сол себепті ау­дан­дық пробация бөлімінің қыз­мет­керлері электронды қадағалау жүйесін қолданып, оны жеке бақылауға алды. 

Бүкіл қозғалысын тоқтаусыз тіркеп, пробация бөліміне «шы­найы уақыт режимінде» жолдайтын браслет бұл еркектің қа­нын қайнатқан. Көп бас қа­тырмай білезікті кесіп тастаған ол сот залынан бір-ақ шықты. Бура­бай ауданы прокуратура­сы­ның өті­нішімен апелляциялық инс­тан­ция соты сотталғанды бас еркі­нен айырды. Электронды білезік бол­мағанда пробациядағылар есірт­кі саудалаушыдан көз жазып қалуы да мүмкін еді. 

«AMANAT» партиясы фрак­ция­­­­сының мүшесі, Мәжіліс депу­та­ты Дүйсенбай Тұрғановтың ба­ға­лауынша, пробация есебінде тұр­ған тұлғаларға электронды мо­­­­ниторинг құралдарын қолдану  жа­заны орындату саласының тиім­ді тетіктерінің бірі болды. Сон­дықтан да бұл әлемдегі да­мы­ған елдердің полицейлік және қыл­мыстық-атқару қызметтерінде табысты қолданылады. 

коллаж: Елдар ҚАБА

Депутат қазір аяқ білезіктерін мем­лекеттің тек жалға алатынын жет­кізді. 2024-2026 жылдарға ар­нал­ған үш жылдық бюджетте Рес­публикалық бюджеттік комиссия тек 2 562 электронды браслетті жал­ға алу ақысын төлеуге 1,6 млрд тең­ге бөлуді құптады.

Соның негізінде өткізілген тен­­­дер қорытындысында «Кар-Тел» ЖШС-ымен арада элект­рон­ды білезіктерді арендаға алу қыз­ме­тін көрсету туралы 3 жылға ке­­л­ісім бекітілген. Компания бі­ле­зік тағылған сотталғандардың қоз­ғалысы туралы ақпаратты ұялы бай­ланыс пен спутниктік бай­ла­ныс көмегімен алады. Бақы­лау­да­ғы­ларға телефонын сөндіруге тыйым салынатыны мәлім. 

– Салмақты бір проблема бар. Электронды браслет арендаға бе­рі­летіндіктен, оның жалдау ақысы жыл сайын өседі. Нақтылағанда, был­тырғы 2024 жылы 1 білезікті бір айға жалға алу құны 14 800 тең­ге тұрыпты. Биыл бағасы 17 800 тең­­­­геге көтерілген. Келесі 2026 жылы  21 400 теңгеге дейін күрт қым­бат­та­­мақ! Тиісінше, жалға алу келі­сімі­нің жиынтықты шығыны жыл сайын 20-25%-ға жоғарылайды. Бұл ретте тағы 23 469 электронды брас­летке деген қосымша қа­жет­тілік қалыптасты. Менің ойымша, бұл білезіктерді мемлекет мен­ші­гіне түпкілікті сатып алмай, жыл сайын, ай сайын жалдап отыру де­­ге­німіз – қылмыстық-атқару жүйе­­сі­нің бюджетін негізсіз, бос­қа рә­суа­лау, басы артық жүктеме түсіру, – деді Дүйсенбай Нұрбай­ұлы.

Мәжіліс депутаты тағы бір жайт алаңдататынын айтты: же­ке­мен­шіктегі компаниядан жалға алын­ған электронды білезіктерді қол­дану соны таққан азаматтар­дың дербес деректерінің, кей жағ­дай­да жедел, қызметтік сипаттағы мә­ліметтердің сыртқа шығып ке­ту, бөгде тұлғалардың құпия ақ­па­раттарға қол жеткізу қаупін төн­діре­ді.

Сол себепті «AMANAT» фрак­ция­сының мүшелері Д.Тұрғанов, Г.Нұрымова сияқты депутат­тар­дың пайымдауынша, қоғам мен мем­лекеттік қауіпсіздіктің негізін құрайтын ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін электронды ба­қылау құралдарын жеке секто­р­дан жалға алу тәжірибесін осымен тоқтатқан орынды. Қалау­лы­лар­дың айтуынша, жабдықтар мем­лекеттік сатып алу рәсімдері ар­қылы жеткізіліп, бүкіл жүйе, тех­нологиялары мен бағдарла­ма­лық қамтылымы мемлекеттік ме­кеменің иелігінде болғаны жөн. Дамыған елдерде солай.

Бюджетке тиімді тәсілі таңдалды

Осы саладағы ахуал туралы пар­­­ламентшілерді жазбаша хабар­дар еткен Үкімет басшысы Олжас Бектеновтің мәліметінше, Ішкі іс­тер министрлігі электронды қа­да­ғалау құралдары (ЭҚҚ) жүйесін жалға алу орнына оны толыққанды сатып алу мәселесін бұған дейін де пысықтады. Ақырғы сөз ақшаға қа­тысты болған көрінеді.

– Талдау көрсеткендей, сервер жаб­дықтары мен қажетті бағ­дар­ла­малық қамтылымды сатып алу­ға, байланыс қызметінің ақысын тө­леуге, сондай-ақ жүйеге қызмет көр­сетудің жыл сайынғы шығын­да­рына елеулі қаражат қажет бо­ла­ды. Алдын ала есептеме бойын­ша мұның шығыстары жыл сайын 3,2 миллиард теңгеге түседі. Және бұл мониторинг жүйесінің шы­ғыс­тарын қоспағандағысы, – деді Премьер-Министр. 

Керекті жабдықтар мен бағ­дарламалар және басқасы бай­ланыс операторларында онсыз да бар. Нәтижесінде, оны олардан жал­ға алу бірнеше есе аз шығынды та­лап етеді. ЭҚҚ жүйесінің 3 жыл­ғы арендасының құны мемлекеттік мен­шіктегі жүйенің бір жылғы жұ­мыс шығындарынан екі есе ар­зан болып шықты. Үкімет бас­шы­сы­ның мәліметінше, 3 жылға жа­л­ға алуға  1,6 миллиард теңге бө­лінді: 2024 жылы – 455 млн, 2025 жылы – 547 млн, 2026 жылы – 658 млн тең­ге. 

Өйткені келісім бойынша жүйе­ге қызмет көрсетуге, жаб­дық­т­ы жөндеуге, жарамсыз болып қал­ған аяқ білезіктерін ауыс­тыру­ға, байланыс қызметіне, элек­тронды мониторинг жүйесін сүйе­мел­деуге қатысты барлық шығын өнім жеткізушінің мойнына жүк­телген. 

– Тағы бір ескеретін жайт, өн­діру­ші зауыттың нормаларына сәй­кес, бір браслетті пайдалану мер­зімі 3 жыл ғана. Осы мерзім өт­кен соң бюджеттен электронды қа­д­ағалау құралдарын жаңадан са­тып алуға тура келеді. Осыны ес­кере келе, «сервистік модель» деп аталатын, ЭҚҚ-ны жалға алу ар­қылы ендіру тәсілі оны сатып алып, мемлекеттік теңгерімге ал­ған­ға қарағанда қаржылық тұр­ғы­дан тиімдірек деп танылды. Бұл тә­сілдемені Президент Әкімшілігі қол­дады, – деді О.Бектенов. 

Үкімет басшысы азаматтардың дер­бес деректерін қорғау және ақ­параттық қауіпсіздікті қам­та­ма­сыз ету үшін өкілеттіктердің ара­жі­гін ажырату жүзеге асырылға­нын жеткізді. Мәселен, ҚАЖ про­­­­­бация қызметінің қыз­мет­кер­лері соттал­ғанның орнын, ме­кен­жайын анық­тап, бақылау үшін екі сервисті пай­даланады. Оның бірі – ка­ртог­рафиялық платформа немесе брас­лет­тердің ID-нөмірлерінің қоз­ға­лы­сы көрсетілетін өзекті карта бар. Екіншісі – деректерді есепке алу жүйесі: бұл тұғырнамада сот­тал­ғандардың дербес деректері, жа­засын өтеуінің шарттары және аяқ білезіктерінің есебі туралы мә­ліметтер қамтылады.

Мұнда картографиялық плат­фор­ма өнім берушінің сервер­ле­рінде орналастырылған. Премьер-Ми­нистр ол тұғырнамаға әрбір брас­леттің кімнің аяғына тағыл­ға­ны, аты-жөні және басқа дерегі бе­рі­лмейтініне сендірді. Дерек­тер­ді есепке алу жүйесі Қылмыс­тық-атқару жүйесі комитетіне бе­­ріл­ген, оған тек ҚАЖ қызмет­кер­­лері кіре алады. 

Қалай болғанда, құқық қорғау ор­гандарына енгізіліп жатқан за­манауи технологиялар құқықтық тәр­тіп пен қауіпсіздікті қамта­ма­сыз етуге, полицияның жұмыс тиім­ділігін арттыруға септеседі. Электронды браслет арқасында шарт­ты түрде мерзімінен бұрын бо­сап шыққандар, сот рақым­шы­лық танытқандар жасаған жаңа қыл­мыстарды ашу 2 есе өскен.

Елдос СЕНБАЙ