Алайда бейбіт күнде қара жолдың бойында армандар адыра қалып, үміттердің үзілетіні – өкініш. Жүргізушілердің жол ережесін сақтамауынан, салғырт қараудың салдарынан жол үстінде көз жұмғандар көп. Сондықтан жол қауіпсіздігі қоғам назарын аударар мәселенің біріне айналып отыр.
Статистика не дейді?
Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметінше, 2025 жылдың алғашқы алты айында елімізде 15 698 жол-көлік оқиғасы тіркелді. Бұл көрсеткіш 2024 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 54 пайызға артық. Кейінгі 9 айда елімізде жол-көлік оқиғаларынан 1 600-ден астам адам көз жұмып, 35 мыңнан аса адам түрлі жарақат алған.
Мамандар сақтандыру төлемінің саны елдегі жол апатының тура көрсеткіші саналады, себебі ол Бас прокуратура статистикасы сияқты тек кісі зардап шеккен жол-көлік оқиғасын емес, шығын көлемі аз барлық тіркелген сақтандыру жағдайын қамтиды дейді. Сондықтан Мемлекеттік кредиттік бюро жариялаған отандық сақтандыру компанияларының міндетті сақтандыру төлемдерінің санына да көз жүгіртіп көрдік. Мәселен, биылғы алты айда сақтандырушылар 74 мыңнан астам төлем жасаған болса, бұл былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 11,6% көп. Жалпы алғанда, елімізде жыл сайын жол апаттарының саны ұдайы өсіп келеді. Яғни, 2003 жылдың алғашқы алты айымен салыстырғанда жол-көлік оқиғасы 2024 жылы сәйкес кезеңде 42%-ға өскен. Ал биыл «Евразия» сақтандыру компаниясының сарапшылары 2024 жылмен салыстырғанда, 2025 жылдың алғашқы жартысында жол апаты 54,04% өсті дейді.
Ішкі істер министрлігінің баспасөз қызметі жолдағы апаттың арту себебін сұрағанымызда, «Жол-көлік оқиғасының статистикалық деректерінің және онда зардап шеккендер санының өсуі 2024 жылғы маусымнан бастап Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеттің жол-көлік оқиғаларын есепке алу тәсілінің өзгеруімен байланысты» деп түсіндірді.
«Қазір денсаулыққа келтірілген зиянға қарамастан, жол-көлік оқиғасынан кейін медициналық мекемелерге жүгінген барлық адам есепке алынады (бұрын сот-медициналық сараптама жүргізу қажет болған). 2025 жылдың 9 айында қаза тапқандар 3%-ға төмендеді. Тәуелсіздік кезеңінде еліміздің автопаркі 2 млн-нан 5,5 млн-ға дейін өсті. Сонымен қатар ел арқылы өтетін 3 миллион транзиттік автокөлік бар. Бұл көлік саны мен жолдағы тығыздыққа әсер етеді. Бұл ретте, ІІМ қабылдап жатқан шаралар апаттылықты айтарлықтай төмендетуге қол жеткізді» деп жазды министрліктің баспасөз қызметі бізге берген жауабында.
Сарапшылардың айтуынша, жол апаттарының көбеюіне бірнеше фактор әсер етеді. Біріншіден, көлік саны жыл сайын артып келеді. Екіншіден, былтырғы жылдан бастап жүргізушілер ұсақ жол апаттарын полицияның қатысуынсыз, яғни еурохаттама арқылы рәсімдей алатын болған. Сондай-ақ жолдың сапасы, қауіпсіздік талаптарына сәйкестігі де апат көрсеткіштеріне әсер етеді.
«ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ баспасөз хатшысы Сәкен Ділдахметтің айтуынша, 2025 жылы республикалық маңызы бар автомобиль жолдарында 2024 жылмен салыстырғанда жол-көлік оқиғалары кезінде қаза тапқандар саны 14%-ға азайды.
– 2025 жылы 708 адам, ал 2024 жылы 807 адам қайтыс болған. Жол-көлік оқиғаларының жалпы саны 20%-ға өсті, 2025 жылы 3 228 оқиға тіркелді, ал 2024 жылы 2 690 оқиға тіркелген. Өсімнің себебі жол-көлік оқиғаларын есепке алу және тіркеу тәртібінің өзгеруіне байланысты, яғни енді салдарының ауырлығына қарамастан барлық оқиға есепке алынады. Бұрын зақым болмаған жағдайда есепке алу жүргізілмеген, – деді ол.
Яғни, бұрын жол апаты тек медициналық сараптамадан кейін тіркелетін, ал қазір барлық жол апаты есепке алынады.
Жолдардың 12%-ы ғана талапқа сай
Ішкі істер министрлігінің хабарлауынша, еліміздегі жол апатының 90%-ы жүргізушілердің кінәсінен жасалады. Республика бойынша жол-көлік оқиғаларының саны мен ауырлығы біркелкі емес. Бірқатар өңірде апат деңгейі тым жоғары, әсіресе республикалық маңызы бар жолдарда апат көп болады. Мысалы, Маңғыстау облысында бұл көрсеткіш – 63,5 % болса, Жетісуда – 57,5 %, яғни әр екінші жағдайда адамдар жарақат алады. Республика бойынша орта есеппен әр бесінші оқиға (21,3 %) ауыр деп саналады. Салдарынан биыл тоғыз айда 22 346 адам зардап шегіп, оның 955-і қайтыс болған. Бас прокуратураның есебінше, жол-көлік оқиғаларының басым бөлігі республикалық маңызы бар тасжолдарда тіркелген – 1 401. Салдарынан 3 146 адам зардап шеккен. Олардың 2 791-і жараланып, 355-і қайтыс болған. Ең көп жол апаты Алматы – 404, Ақмола – 126 және Жамбыл – 121 облыстарында болған. Сәкен Ділахметтің пікірінше, жол-көлік оқиғалары көбіне жол жабынының сапасына емес, жүргізушілердің жол қозғалысы ережелерін сақтамауынан болып жатады.
– Көлікті басқарып келе жатып ұйықтап кету, қарсы бағытқа шығу, жылдамдықты шамадан тыс асыру және өзге де жол қозғалыс ережелерін бұзу, жол белгілерінің талаптарын елемеу – апаттың жиілеуіне әкеліп соғады. Қазір автожолдардың жай-күйі жақсарып келеді. Жоспарға сәйкес күрделі, орта және ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілуде. Биыл 4,5 мың шақырымнан астам жол қамтылды. Бұл жұмыстар аясында жол жабынын жаңарту, жол белгілерін орнату, жарықтандыру, қардан қорғайтын қоршаулар мен үй жануарлары жолға шығып кетпеу үшін қойылатын қоршаулар орнату, жол таңбаларын салу, жол жиегін бекіту сынды өзге де шаралар іске асырылуда, – деді «ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ баспасөз хатшысы.
Еліміздің тасжолдарындағы инфрақұрылым да сын көтермейді. Республикалық маңызы бар автожолдардың басым бөлігін жөндеу қажет. Жолдардың тозуы, белгілері мен жарықтандырудың жетпей жататын тұсы да көп. Бұл тұрғыда тек жүргізушіден тәртіп талап ету аздық етеді. ІІМ-нің дерегінше, республикалық автожолдардың 12%-ы ғана (25 мың шақырымның 3 мыңы) қауіпсіздік талаптарына сәйкес келеді. Алдағы уақытта төрт және одан да көп жолақтары бар 6 мың шақырымнан астам жол салу жоспарланған. Қазір қауіпсіз жолдарды салуға қатысты ұзақмерзімді шаралар, апат жағдайына тікелей әсер ететін және қысқа мерзімде шешілуі мүмкін мәселелер қолға алынған. Халықаралық қауіпсіздік талаптарына сай жабдықталған жолдарда ресми ақпаратқа сәйкес қайта жөндеуден кейін адам шығыны бірнеше есе азайған. Яғни, соңғы 10 жылда 100 мың тұрғынға шаққанда өлім-жітім көрсеткіші 14,9-дан 12,4-ке дейін төмендеген.
Сатып алған куәлік – адам өміріне қауіп
Соңғы жылдары жүргізуші куәлігін білім мен сынақсыз сатып алу деректері жиілеп барады. Бұл тек құқықбұзушылық емес, адам өміріне қауіп төндіретін салғырттық. Ішкі істер министрлігінің дерегінше, жүргізушілердің ішінде жол ережесін білмейтіндер, тіпті оқу-жаттығу курсын толық өтпегендер де бар. Ресми ақпаратқа сәйкес, 2023 жылы 500-ден астам жүргізуші куәлігін заңсыз беру фактісі бойынша тергеу жұмыстары басталған.
«AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Ерлан Саиров жүргізуші куәлігін сатып алатындар мен жүргізуші дайындайтын мектептерге, күні-түні демалмай үш-төрт рет қалааралық рейс жасап, жолаушылар тасымалдайтын көлік жүргізушілерге қатаң тәртіп пен жауапкершілік жүктеу керек дейді. Оның айтуынша, түні бойы денені сергітетін сусын ішіп, оның әсері біткеннен кейін лезде ұйықтап кетеді. Соның салдарынан жол апаты болып жатады.
– Жүргізуші куәлігін 250 мың теңгеге алуға болатыны жөніндегі жарнама барлық қалада таралған. «Помогайкалар» куәлікті мектепте оқымай-ақ алуға болатынын жасырмайды! Сондықтан жүргізуші дайындайтын мектептердің жауапкершілігін арттыру, сервистердің де заң алдындағы жауапкершілігін күшейту өте маңызды, – деді ол.
Мемлекет тарапынан бұл бағытта бірқатар жұмыс жүзеге асып жатыр. Қазір жүргізуші куәлігін алу процесін толық цифрландыру, емтихан барысында бейнебақылау орнату, авто-мектептерді қатаң лицензиялау секілді шаралар күшейтілуде. Ішкі істер министрі мен Ұлттық экономика министрінің «Көлік құралдарының жүргізушілерін даярлау жөніндегі оқу ұйымдарында жол жүру қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәуекелдер дәрежесін бағалау критерийлерін және тексеру парақтарын бекіту туралы» бірлескен бұйрығының жобасы әзірленді. Сондай-ақ тәртіпті арттыру, процестерді жетілдіру және жүргізуші куәліктерін беру кезінде заңдылықтың бұзылуына ықпал ететін жағдайларды жою мақсатында кезең-кезеңімен кешенді шаралар қабылданды.
«Мәселен, ІІМ-нің 2024 жылғы 10 сәуірдегі №315 бұйрығымен механикалық көлік құралдарының жүргізушілерін даярлау, емтихандарды қабылдау және жүргізуші куәліктерін беру қағидаларына (ІІМ-нің 02.12.2014 ж. №862 бұйрығы) өздігімен дайындалып емтихандарды тапсыру және А, В санатындағы, А1, В1 кіші санаттарындағы көлік құралдарын басқару құқығын алу мүмкіндігін болдырмау бөлігінде өзгерістер енгізілді», – деді ІІМ-нің баспасөз қызметі.
Ал Ерлан Саиров бұл мәселеде дамыған елдердің тәжірибесіне сүйену керегін айтты. Оның сөзінше, АҚШ-та жүргізушілерге қойылатын талап өте қатаң. Такси қызметін көрсету үшін әрбір жүргізушінің жеке басы, денсаулығы, соттылығы, жүргізуші куәлігі, тынығуы толық сүзгіден өткізіледі. Егер жүргізуші жолда жылдамдықты шектен тыс арттырған болса, жол полициясы айыппұл салып, лезде Uber жүйесіне мәлімет жібереді. Ол дереу жүргізуші аккаунтын 2 жылға жауып тастайды. Осы секілді тәжірибелер бізге де қажет болып отыр.
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ