Авторы: Эйнштейн
Романның алғашқы бөлімінде оқиға «күйеудің» бірінші жақтан баяндауы арқылы өрбиді. Осы арқылы біз оның өз көзқарасы тұрғысынан неліктен дәл осындай қарапайым, көзге түсе қоймайтын әйелге үйленгенін және әйелдің отбасындағы орнын қалай елестететінін аңғарамыз. Күйеу үшін әйел – еріне қызмет көрсетіп, тұрмыстық жайлылық пен рухани тыныштық сыйлауға міндетті жан. Алайда әйелдің еттен бас тартып, вегетариандық өмір салтын ұстануы, сонымен қатар дертке шалдығуы оның осы «үй иесі – жар» рөлін атқара алмауына әкеледі. Сол себепті күйеудің көзқарасында енді өз міндетін орындай алмайтын, «жұбайлық қызметінен» айырылған әйелден бас тарту – оның ішкі қисынына толық сәйкес шешім болып көрінеді. Кейіпкердің ішкі ойлары мен сыртқы әрекеттері бірінші жақтан баяндалған кезде, яғни оқиға «мен» тұрғысынан берілгенде, автор оның өзіне қатысты белгілі бір «шындықты» қалыптастырады және оқырманға кейіпкерді әр қырынан көруге, оны жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді. Алайда осы көпқырлы көріністердің нәтижесінде біз шын мәнінде қарапайым, екіжүзді, суыққанды және өзімшіл ер адамның бейнесін көреміз. Демек, оның өз баяндауында дәріптейтін құндылықтарының астарында осы қасиеттердің жасырынғаны байқалады. Сыртқы сөз бен ішкі болмыс арасындағы осы қайшылық кейіпкер тұлғасын ирониялық сипатта ашып көрсетеді.
Жездесіне келсек, ол кәсіби фотограф ретінде соңғы туындысын түсіру алдында бірнеше мүмкіндікті жоғалтып алғанына іштей өкінді. Дегенмен, соңында ол этикалық шекараны бұзып, бастабында «Тәңір таңбасынан» туындаған кәсіби қызығушылығы Йонхэнің есеңгіреген сәтінде, еркекке тән нәпсіқұмарлыққа айналады. Осы тұрғыдан алғанда, оның өнер туындысы тек шығармашылық әрекет қана емес, сонымен қатар жездесінің қатынқұмарлығының ирониялық бейнесі ретінде де көрініс табады.
Бірінші жақ «мен» арқылы өзімен немесе өз өмірімен байланысты оқиғаны баяндағанда, оқырман мен кейіпкер арасындағы қашықтық азайып, оқиғаның сенімділігі артады. Шындығында, романдағы «күйеуге» көп оқырман кінә тағып, оны жағымсыз кейіпкер деп тануы мүмкін. Бұл эффект бірінші жақ баяндаудың оқырманға туғызған сенімінен және кейіпкердің өз көзқарасын ғана көрсетуінен пайда болатын ирония арқылы қалыптасады.
Жездесі туралы үшінші жақтан баяндау толық хабаршы (омницент) ретіндегі әмбебап көзқарасқа көтерілмей, тек кейіпкердің өз қабылдауы мен шектеу тәжірибесі аясында беріледі. Сол шектеулі көзқарастан біз оның таза өнер мен нәпсіқұмарлық арасындағы «күресін» көре аламыз. Сонымен бірге, баяндаушының таңдаулы тәсілі арқылы оның отбасы мен өнерге деген қатынасындағы қарама-қайшылықтар да анық көрінеді. Бұл детальдар оның құмарлығын өнердің шырқау шегі деп бағалайтынын, кейде тіпті өнерден де жоғары қоятындығын көрсету мақсатында құрылған. Нәтижесінде оқырман алдына сыртынан мінсіз көрінгенімен, ішкі қақтығысы мен құмарлығы арқылы шынайы табиғаты ашылатын «өнерсүйгіш еркек» бейнесі көрінеді.
Осылайша, баяндау әсерінің барлығы алдымен баяндау перспективасы арқылы қалыптасады, ал бұл перспективаны баяндаушы өз бақылауында ұстайды. Бірінші жақпен баяндау перспективасында кейіпкердің әңгімесі екі түрлі формада көрініс табады: «бірінші жақтың еске алуы арқылы» баяндау және «бірінші жақтан тәжірибелік» баяндау. Басқаша айтқанда, «мен» тұрғысынан алғанда, бірінші түрі өткен оқиғаларды сипаттаса, екіншісі қазіргі уақытта өтіп жатқан тәжірибені баяндайды. Ал алғашқы жағдайда оқиға көбінесе уақыт пен кеңістік арқылы арашаланып тұрған «меннің» сырттан өз-өзін бақылауы ретінде көрінеді; мұнда баяндаушы «мен» мен кейіпкер «меннің» арасында айқын шекара бар. Ал екіншісінде, яғни оқиғалар қазіргі уақытта өрбіп жатқан кезде, баяндау негізінен кейіпкердің ішкі ойлары мен әрекеттері арқылы ғана берілуі тиіс екенін көрсетеді. Бұл жағдайда басқа баяндау жолдары мүмкін болмайды, өйткені оқиға тек кейіпкердің ішкі ойлары мен әрекеттері арқылы беріледі. Нәтижесінде баяндаушы «мен» мен кейіпкер «меннің» арасындағы байланыс өте тығыз болып, баяндаушы «мен» толықтай кейіпкер «меннің» артында жасырынып кеткендей көрінеді. Ал алдыңғы екі бөлімдегі талдау негізінде баяндаушы мен кейіпкер көзқарасы арасындағы қарым-қатынастың келесі бірнеше түрі қалыптасатынын қорытындылауға болады:
1.) Кейіпкердің қабылдау шегінен шығып, оның ішкі назарын есепке алмау;
2.) Кейіпкердің миметикалық (еліктеу) сипаттарын әлсірету не толық жою;
3.) Баяндаушы оқиғаны кейіпкердің емес, өз көзқарасы тұрғысынан суреттейді;
4.) Кейіпкердің көзқарасы оқиғаны бақылаудың баяндаушылық құралына айналады;
5.) «Сюжет» пен «баяндау тәсілі» арасындағы меженің айқын болмауы;
6.) Оқиға кейіпкердің көзқарасы арқылы баяндалып, соның негізінде баяндаушы өз ойын жеткізеді.
Мұндағы әрбір қадам өзара тығыз байланысып, бір-бірін толықтырып, сатылы түрде дамып отырады. Ал бірінші қадам – кейінгі үдерістердің негізі болып табылады. Кейіпкердің ішкі әлемін әдейі шеттету – баяндау құрылымындағы маңызды тәсіл. Осындай жағдайда баяндаушы енді кейіпкердің ішкі күйін еліктеп жеткізбейді, қайта оны сыртқы тұрғыдан бақылап, әрекетін белгілі бір идеялық немесе композициялық мақсатқа бағындырады. Яғни, кейіпкер енді өз еркін білдіруші тұлға емес, авторлық жоспарды жүзеге асыратын құралға айналады. Мұндай тәсіл арқылы баяндаушы кейіпкерді оқиғадан алшақтатып, көркем мәтіннің мағыналық құрылымын саналы түрде бақылауға алады. Осылайша баяндау тәсілі кейіпкердің «солай айтуы тиіс», «солай істеуі керек» деген еліктеу сипатынан шығып, «оның міндетті түрде солай айтуы», «міндетті түрде солай істеуі» қажет деген қатаң авторлық нұсқауға айналады. Мұндай түрлену тек үшінші деңгейдегі баяндау стратегиясы арқылы жүзеге асады. Ал ішкі мазмұнынан айрылған кейіпкердің қызметі баяндаушының құралына айналғанымен, оқырман әлі де оқиғаны сол кейіпкердің көзімен берілген «шындық» немесе оның баяндап тұрған «оқиғасы» ретінде қабылдай береді.
Нақтырақ айтқанда, бірінші жақтан баяндау тәсілінде кейіпкердің ішкі күйі мен санасы тікелей берілмейді. Мұның себебі – автор әдейі кейіпкердің ішкі фокустық қабылдауын (ішкі түйсігін) назардан тыс қалтырады. Осыған байланысты баяндаушы енді оқиғаға толыққанды қатысушы емес, өткенді еске алушы тұлға деңгейіне көтеріледі. Басқаша айтқанда, мұнда «бірінші жақтағы ретроспективті баяндау» үстемдік алады: баяндаушы өз тәжірибесін қазіргінің көзқарасымен қайта ой елегінен өткізіп, сол арқылы оқырман мен оқиға арасындағы эстетикалық қашықтықты қалыптастырады. Бұл тәсіл мәтінге талдау мен рефлексия элементін қосып, баяндаудың көркемдік тереңдігін арттырады. «Бірінші жақтағы тәжірибелік» баяндаудың болмауы – кейіпкердің оқиғаға тікелей араласып, өз сезімін шынайы түрде жеткізу мүмкіндігін шектейді. Соның салдарынан баяндау тәсілі ішкі қабылдау аймағынан шығып, сыртқы сипатта өрбиді. Бұл жағдайда баяндаушы кейіпкердің жан дүниесін емес, оның іс-әрекеті мен жағдайын сырттай бақылап, сипаттау арқылы жеткізеді. Нәтижесінде баяндау формасы тікелей бейнелеуден алыстап, жалпылама сипаттағы, қорыту мен түйіндеуге негізделген жанама баяндауға айналады. Мұндай тәсіл мәтінге аналитикалық реңк беріп, авторлық интерпретацияны күшейтеді. Яғни, оқиға енді тек «басынан кешірілген» емес, «қайта ой елегінен өткен» шындық түрінде қабылданады. Белгілі болғандай, баяндау тәсілі неғұрлым жанама сипат алса, соғұрлым мәтіндегі еліктеу не шынайылық әсері төмендейді. Мұндай жағдайда кейіпкердің өзіндік болмысы мен табиғи көрінісі әлсіреп, ол нақты өмірлік тұлға емес, авторлық ойдың көркем құралына айнала бастайды. Яғни, кейіпкер енді оқырманға психологиялық тұрғыдан әсер ететін тірі бейне ретінде емес, белгілі бір идеяны жеткізуге арналған символдық не концептуалдық тұлға ретінде көрінеді. Осы арқылы мәтіннің көркемдік құрылымында реалистік бейнелеуден аналитикалық, идеялық бағыттағы баяндауға қарай ауысады. Мұндай жағдайда кейіпкер ретіндегі «мен» бейнесі көріністен шеттеп, оның орнын баяндаушы «мен» басады. Яғни, баяндаушының өз басынан өткендерін айтуы арқылы оқырман кейіпкердің мінезі мен болмысын таниды. Бұл – «бірінші жақтағы ретроспективті баяндаудың» басты ерекшелігі. Мұнда баяндаушы бір мезетте әрі оқиғаның іштей қатысушысы, әрі оған сырттай баға беруші ретінде көрінеді. Сондықтан мұндай баяндау қосарлы фокусқа ие: бір жағынан – «меннің» өз ішкі күйін сезінуі (ішкі фокус), екінші жағынан – сол «менге» сырт көзбен қарауы (сыртқы фокус). Осы екі фокустың тоғысуы мәтінде терең психологиялық қабат пен күрделі баяндау құрылымын жасайды. Бұл тәсіл кейіпкерді жай ғана суреттелетін бейне емес, өз өмірі мен өткенін түсінуге тырысатын саналы тұлға ретінде танытуға мүмкіндік береді. Мұнда Хан Ган кейіпкердің ішкі әлемін барынша жалаң түрде жеткізеді, ішкі фокустық қабылдау да жойылады. Бұл, сөзсіз, миметикалық (еліктеу) логикаға қайшы келеді. Сол себепті баяндаушының «бірінші жақтағы ретроспективті баяндау» позициясы да өз қызметін толық атқара алмай, функционалдық тұрғыдан әлсірейді. Дәл осы баяндаудағы ішкі үзіліс пен қайшылықтың салдарынан баяндаушы кейіпкердің болмысын өз еркінше түрлендіріп, оны кейіпкердің «өз әңгімесіне» айналдырады. Нәтижесінде баяндаушы оқиғаның баяндалу тәсіліне де, оны кімнің атынан және қандай арақашықтықта жеткізуге де өзі бағыт береді. Бұл тәсіл арқылы автор оқырманның қабылдауын да бағыттап, мәтінге жасырын ирониялық астар енгізеді. «Күйеуіне» қатысты астарлы ирония – дәл осы сенімсіз бірінші жақ баяндаушының субъективті әңгімелеуінен туындаған, екіұшты мағыналық эффект ретінде көрінеді.
Егер «күйеуіне» қатысты ирония бірінші жақ баяндаушының сенімсіз, субъективті көзқарасынан туындаса, ал «жездесіне» бағытталған ирония мүлде басқа сипатта қалыптасады. Мұнда ирония сыртқы баяндаушының объективті, сенімді баяндауы мен үшінші жақтағы кейіпкердің бұрмаланған, сенімсіз қабылдауының арасындағы айырмашылықтан туындайды. Осы қарама-қарсылық нәтижесінде мәтінде көпқабатты ирониялық эффект түзіледі. Автор әдейі шындық пен кейіпкердің жеке қабылдауының ара-жігін бұлдыратып, оқырманды оқиғаға әртүрлі қырынан қарауға итермелейді. Осылайша мәтінде мағыналық көпқабаттылық пен интерпретациялық еркіндік пайда болады. Үшінші жақтан баяндалатын «жезде» бейнесінде кейіпкердің өз қабылдауы емес, баяндаушының қабылдауы басым түседі. Басқаша айтқанда, оқырман оқиғаны кейіпкердің көзімен емес, баяндаушының оның атынан «сезініп» және «түйсінуі» арқылы қабылдайды. Бұл тәсілде кейіпкердің ішкі дербестігін жоғалтып, авторлық бақылауға толық тәуелді болады, сондықтан баяндау біртіндеп субъективті-психологиялық сипаттан алыстап, авторлық интерпретацияға негізделген сипатқа көшеді. Баяндаушы оқиғаны бәрін білетіндей етіп суреттейді, бірақ ол кейіпкердің ішкі әлемін толық ашпай, тек өз іріктеуіне сай шектеулі түрде көрсетеді. Біз кейіпкердің ойы мен әрекетін сол баяндаушының сүзгісі арқылы ғана көреміз. Алайда оқиға соңына қарай кейіпкердің іс-әрекеті баяндаушы сипаттаған ішкі күйге сай келмей, оны жоққа шығарады. Осылайша баяндаушы айтып отырған «сенімді» психологиялық сурет пен кейіпкердің нақты іс-әрекеті арасында қайшылық туындайды. Дәл осы қайшылық кейіпкердің шын сезімін – «жездеге» деген ішкі түсінігін ирониялық тұрғыда айқындап береді. Нәтижесінде, мәтіндегі тартымдылық пен драмалық әсер баяндаушы сенімінің шайқалуы мен кейіпкердің құпия сезімдерінің ашылуынан туындайды.
Баяндаушы кейіпкердің ішкі әлемін сырып тастау арқылы оның орнына өзі «сөйлейді», сол арқылы баяндау процесін толығымен өз бақылауына алады. Яғни автор оқиғаның өздігінен өрбуіне жол бермей, баяндаудың бағыты мен әсерін саналы түрде қадағалайды. Автор қолданған баяндау тәсілдері кейіпкерлерге бағытталған иронияны тек туындатып қана қоймай, оны көркемдік тұрғыдан тереңдетіп көрсетеді. Ерекше назар аударарлығы: Бұл иронияның нысаны екі ер кейіпкер болуы. Ал, керісінше, бірінші жақтан суреттелетін Энхе мен үшінші жақтағы әпке бейнелеріне келгенде, автор ирониядан гөрі жанашырлық пен түсіністікке негізделген гуманистік үнге ауысады. Осылайша, автор ирония мен жанашырлықты қарама-қарсы қойып, жыныстық және эмоционалдық теңсіздік арқылы баяндау көзқарасының ішкі драмасын ашып көрсетеді. Демек, тұлғаларды әртүрлі баяндау арқылы берілген қарама-қарсы көзқарастардан бұл иронияның табиғаты айқындалады. Ол – сөзсіз, гендерлік ирония. Ер мен әйел кейіпкерге бағытталған көзқарас арасындағы бұл айқын айырмашылық – саналы түрде қолға алынған баяндау тәсілінің нәтижесі. Осы екі баяндаудың тереңінде бір ортақ интонация естіледі: Ол әйелдің ішкі даусы, әйелдік сана мен сезімнің үні. Дәл осы үн арқылы автор оқиғаның шынайы эмоциялық реңін де, идеялық бағытын да айқындайды. Сондықтан бұл дауысты шығарманың эстетикалық және мағыналық өзегін ұстап тұрған негізгі интонация деуге болады.
Әйел тұрғысынан берілген мұндай баяндау жыныстық ирония алғашқы деңгейде ер кейіпкерлерді әжуалау не олардың бейнесін әдейі бұрмалау секілді көрінеді. Бірақ бұл – мәтіннің сыртқы әсері ғана. Терең мазмұндық деңгейде аталған тәсіл әйел санасының бақылаушы рөлі мен баяндауға үстемдік етуін көрсететін көркемдік құралға айналады. Осы арқылы автор ер мен әйел арасындағы қатынасты емес, сол қатынастың артындағы билік пен мағына таразысын айқындайды.
Көптеген шығармаларда ерлер санасы мен дүниетанымы үстем болғандықтан, әйелдер көбіне баяндаудың нысанына, яғни бейнеленетін, сипатталатын объектіге, ер адамның нысанына айналады. Ал бұл туындыда, керісінше, әйелдің үні сол дәстүрлі баяндау иерархиясына қарсы шығып, кем дегенде бірнеше деңгейде оған қарсы бағытталған көркемдік қарсы әрекет (немесе «қарсылық стратегиясын») жүзеге асырады:
1. Баяндаушы мен ер адам көзқарасындағы кейіпкер арасындағы қатынастың өзгеруі
Ер кейіпкер бейнесінің белгілі бір дәрежеде бұрмалануы – оның бақылау субъектісінен бақылау нысанына айналуымен тікелей байланысты. Яғни, бұрын әйел қалай ер адамның көзқарасына тәуелді объект ретінде суреттелсе, енді ер адам өзі әйелдің нысанына айналады. Осы кезде ер бейнесі әйелдің көзқарасы мен бағалау оптикасы арқылы қайта жасалып, жаңа, кейде әдейі бұрмаланған сипатқа ие болады. Бұл – баяндаудағы рөлдердің кері айналуы, яғни гендерлік позициялардың орын алмасуы. Әйел енді бұрынғыдай тек елестету арқылы көрінетін тұлға емес, ал ер адам – бейнеленетін және суреттелетін объект ретінде қарастырылады. Нәтижесінде автор гендерлік иерархияны әдейі төңкеріп, ер бейнесін әйелдік қабылдау арқылы сын тұрғысынан қайта қалыптастырады;
2. Ер адамның ирония нысанына айналуы
Баяндаушы мен ер кейіпкер арасындағы осындай жасырын, ирониялық алшақтық – баяндаудағы бақылаушы және үстем сана айқын сезілетін сәт. Ер адамның іс-әрекеті мен ниеті, тіпті ішкі қалауы әйелдің бағалаушы, талдаушы көзқарасымен сүзгіден өткенде, баяндау кеңістігінде оның бұрынғы билік пен беделге негізделген үстемдігі әлсірейді. Мұндай жағдайда әйелдің көзқарасы тек ер бейнесін сипаттап қана қоймай, оны талдау мен сынау объектісіне айналдырады. Сөйтіп баяндаудағы күш тепе-теңдігі өзгереді. Әйелдік сана енді ер субъективтілігін ыдыратушы әрі әшкерелеуші позицияны иеленеді. Нәтижесінде ер адамның ішкі әлемі өз сөзінен емес, әйелдің көзі арқылы сыншыл интерпретацияда көрінеді. Бұл – баяндаудағы гендерлік билік қатынасының түбегейлі ауысуының көркемдік дәлелі;
3. Көзқарас тұрғысынан биліктің ауысуы
Әйелдің бақылаушы көзі енді ер адамның үстем билігі мен субъективті ұстанымын ыдырата отырып, баяндауда әйелдік сана мен сөздің ықпалды кеңістік ашады. Мұнда көзқарас ауысуы – тек кімнің кімді бақылайтынын өзгерту емес, сонымен қатар баяндау құрылымындағы билік теңгерімін қайта құру. Әйелдің ирониялық әрі сыншыл назары осы үдерісте шешуші рөл атқарады. Ол – ер субъектісін бұрынғыдай басты орында емес, талдаудың нысанына айналдыру арқылы әйелдің авторлық беделі мен баяндаудағы гендерлік үстемдігін нақтылайды;
4. Ер мен әйел арасындағы гендерлік дискурс позициясының ауысуы
Ер кейіпкер енді оқиғаның үшінші тұлғасы деңгейінде ғана қызмет ететін функционалды элементке айналып, баяндаудың тек құралы ретінде көрініс табады. Ал әйелдің үні керісінше ырықты орынға шығып, баяндаудың бақылаушысы мен билігін иеленеді. Бұл – оқиғадағы дәстүрлі гендерлік билік қатынасының дискурс деңгейінде ауысуының көрінісі. Басқаша айтқанда, оқиғадағы билік қатынасы ер адамнан әйелге ауысып, гендерлік авторлық позицияның трансформациясын көрсетеді;
Алдыңғы бірінші және екінші бөлімдегі талдауларға сүйенсек, баяндаушы ер кейіпкердің ішкі фокусқа ие болу мүмкіндігін жойып, оны жалған фокус иесі деңгейіне түсіреді. Яғни оның субъективтілігін жояды. Сол себепті баяндаудағы таңдаулы көзқарас арқылы көрініс табатын ақпарат әйел баяндаушының сүзгісінен өткен деректер болып шығады. Осылайша, шынайы фокус иесі ретінде әйел баяндаушы сахнаға шығады.
Жоғарыдағы талдаулардан көрініп тұрғандай, бұл баяндау перспективасы алдымен ерлердің дискурстық үстемдігін бұзып, ер кейіпкерлерді объектілік деңгейге түсіреді. Әйелдің көзқарасы арқылы жүзеге асатын ерлерді бақылау процесі – әйел тәжірибесі мен әйелдік субъектілік санасының көрінісі, яғни кейіпкердің субъективтілігін гендерлік тұрғыдан ашады. Екінші жағынан, гендерленген авторлық билік баяндау құрылымынан туындайды. Сол себепті баяндаушы, баяндалушы және баяндалатын объект арасындағы қатынас тек құрылымдық форма ғана емес, билік үшін күрес жүретін күрделі қатынасқа айналады. Бұл жерде оқырман тек оқиғаны қадағалап қана қоймай, баяндау мен билік арасындағы гендерлік динамиканы да аңғарады. Ең алдымен, баяндау перспективасы дәстүрлі ерлерге негізделген дискурстық билік тәртібін бұзады. Содан кейін осы перспективаны пайдаланып баяндау көлемін шектеу арқылы туындайтын астарлы ирония ерлер үстемдігіне негізделген дискурс құрылымын одан әрі жоққа шығарады. Осылайша, баяндау көзқарасы арқылы автор тек кейіпкерді сипаттап қана қоймай, гендерлік билік қатынасын қайта құрылымдап, ерлер үстемдігін сынға алады.
Мұнда баяндау перспективасы айқын түрде гендерлік билік қатынастарын бейнелейді. Ерлер үстемдігі дәстүрлі құрылымда көрінетін болса, әйелдің көзқарасы осы үстемдікті бұзушы және қайта бағыттаушы күш ретінде араласады. Баяндаудың құрылымдық үлгісі әйелдің сөзінің және бақылау позициясының күшін нығайтып, оны дискурстық билік иесі ретінде көрсетеді. Яғни, оқиғаның баяндалуы тек сюжет желісін емес, гендерлік билік динамикасын да ұйымдастырады. Демек, мұндағы баяндау құрылымы белгілі бір гендерлік модель ретінде көрінеді. Яғни ол кездейсоқ емес, нақты идеологиялық мақсатқа қызмет етеді. Бұл тұрғыда баяндау фокусы (немесе бақылаушы көзқарасы) мен бақылау нысанының (ер кейіпкердің) арасындағы қатынас та – жай көркем тәсіл емес, идеологиялық қарым-қатынас сипатында. Әйелдің бақылаушы көзі мен мазмұны таяз, іштей әлсіреген ер бейнесінің арасындағы осы қарама-қайшылық романдағы гендерлік және идеологиялық мағынаның негізгі өзегін айқындай түседі.
Баяндау көзқарасы арқылы жасалған ирония мен ер мен әйел арасындағы бинарлы қарама-қайшылық – бәрі осы бір баяндаушылық дауысқа тән құбылыс. Тіпті шығармадағы «дәстүрлі баяндаудың сеңін бұзған көзқарас» та осы дауыс арқылы жүзеге асады. Мұндай риторикалық тәсілдер мен баяндаушылық элементтер құрылымдық үлгіде бір-бірін күшейтіп, өзара әрекеттесіп, ерлер үстемдігін әлсіретіп, әйелдің дискурстық билігін құруға бағытталған баяндау стратегиясын қалыптастырады. Анық көрініп тұрғандай, мұнда қолданылған құрылымдық әдістер әлеуметтік-идеологиялық мәнге ие, ал формалық тәсілдер – гендерлік саясатты көрсету мен бейнелеудің көркемдік құралы болып табылады.
Осы бөлімнің басында мен романда ирония бар екенін айтқанмын. Алайда қазір талдай келе, оның көбін тек белгілі бір шектеулі сипаттағы ирония деп қарастыруға болады, яғни олар бүкіл мәтінді түгел қамтып отырған жоқ, белгілі бір эпизодтарға немесе кейіпкерлердің әрекеттеріне ғана тән. Ер кейіпкерлерге бағытталған иронияға қарама-қарсы, әйел кейіпкерлерге баяндаушының сөз ырғағынан жанашырлық пен түсіністік байқалады. Сол себепті туындайтын сұрақ: неліктен әйел кейіпкерлерге ирония қолданылмайды немесе оны қолдану мүмкін емес? Мұны түсіну үшін, егер әйелдерге ирония жасалса, мәтінде қандай көркемдік және идеологиялық әсерлер туындайтынын қарастыру керек.
1. Егер әйел кейіпкерлерге ирония жасалса, ең алдымен олар гендерлік бинарлы құрылымдағы әлсіз немесе кінәсіз тарап ретіндегі орнын сақтап қалуы қиынға соғады;
2. Осы баяндау құрылымы арқылы жасалған ерлердің үстемдігі мен қатыгездік бейнесін қалыптастыру да қиынға соғады;
3. Ең бастысы – осылайша қалыптасқан ер мен әйел арасындағы бинарлы гендерлік дискурс құрылымы өз мәнін жоғалтып, өзінің тұрақтылығын сақтай алмайды, яғни дәстүрлі гендерлік билік қатынастары бұзылады.
Осыны керісінше қарасақ, біз баяндау перспективасының тек баяндау стратегияларының бірі ғана емес, риторикалық тәсілдің бір түрі екенін түсінеміз. Таңдамалы баяндау перспективасы арқылы оқиға деңгейінде ер мен әйел арасындағы бинарлы гендерлік қарсыласу пайда болып, ал баяндаушының риторикалық үнін пайдалану арқылы ерлер мен әйелдерге қатысты қарама-қарсы көзқарастар айқын көрінеді. Нәтижесінде бұл тәсіл де мәтінде гендерлік қарама-қайшылықты қалыптастырады.
Ер кейіпкерлерге бағытталған ирония сөзсіз баяндаушының билік позициясын көрсетеді. Ал идеологиялық мәні мен билік қатынастарын білдіретін баяндаушының риторикалық үні осыны баяндау перспективасы арқылы жеткізеді. Мәтіндегі көп перспективалы баяндау құрылымы негізінен баяндаушының жыныстық көзқарасын көрсетеді. Бірдей перспективадағы әртүрлі жынысқа немесе әртүрлі перспективадағы бірдей жынысқа қатысты екі түрлі тәсіл байқалады. Осы екі тәсіл арқылы мәтінде құрылымдық тұрғыдан көзқарас пен жыныс арасындағы салыстыру жасалып, гендерлік контраст көркемдік деңгейде айқындалады. Сондықтан баяндаушының авторлық беделі тек ер кейіпкерлерге бағытталған иронияға ғана сүйеніп тұрмайды; оны толық әрі сенімді ету үшін әйел кейіпкерлерге деген жанашырлық пен түсіністік те қажет. Осылайша, баяндау құрылымындағы ер мен әйелге қатысты қарама-қарсылық арқылы гендерлік сипаттағы авторлық билік қалыптасады, яғни авторлық үстемдік мәтіннің құрылымдық теңгерімі мен гендерлік қатынастар арқылы бекітіледі. Егер әйел кейіпкерлерге ирония жасалса, бұл баяндаушының идеологиялық авторитетінің өзіндік негізін жойғанмен тең болады. Сол себепті шығармадағы баяндаушының гендерлік үстемдігі бұзылып, сенімділігі мен тұрақтылығы жоғалады.
Біз бұл құбылысты басқа қырынан да қарастыра аламыз. Жоғарыдағы талдаудан байқағанымыздай, баяндаушының үні кейде кейіпкерлерге деген жанашырлықты, кейде иронияны білдіруі мүмкін. Мәтіннің дәл осындай пішінде көрінуі – баяндаушы мен кейіпкерлер арасындағы қашықтықтан, яғни олардың көзқарас айырмашылығынан туындайды. Басқаша айтқанда, егер баяндаушы мен кейіпкердің көзқарасы қабыспай, қарама-қайшы келсе – баяндаушының ой ырғағы көбіне кейіпкерге деген ирония түрінде көрінеді; ал олардың көзқарасы үйлескен жағдайда, бұл дауыс жанашырлық пен түсіністік ретінде бейнеленеді. Бұл тұста әйел кейіпкерлерге иронияның қолданылмауының себебі тек баяндау үстемдігінің сақталуымен ғана шектелмейді. Мұның тереңінде баяндаушы мен әйел кейіпкерлердің дүниетанымдық және құндылық ортақтығы жатыр. Яғни баяндаушы әйелдердің көзқарасы мен сезім әлемін жеткізгісі келеді. Сол себепті оларға қарсы ирония қолдану логикалық әрі эстетикалық тұрғыдан мүмкін болмай қалады. Өйткені мұндай жағдайда ирония әйел кейіпкерлерге емес, керісінше баяндаушының өзіне, оның идеялық және этикалық ұстанымдарының өзегіне бағытталған болар еді. Осылайша, әйел кейіпкерлерге деген жанашырлық пен іштей тағдырластық – баяндау дискурсының басты поэтикалық және идеологиялық тірегіне айналады.
Егер баяндаушы өз құндылықтарын бағалауға қарсы жалпы ирония қолданса, онда ер мен әйел арасындағы бинарлы гендерлік қарама-қайшылықтың іргетасы сөгіліп, гендерлік сипаттағы авторлық билік осындай баяндау құрылымында қалыптаса алмай қалады. Дегенмен, біз көріп отырғанымыздай, ирония сияқты стратегияны қолдану арқылы жасалған әйелдік көркемдік дискурс айқын және қарапайым гендерлік қарама-қайшылықты көрсетеді. Бұл тәсіл романда ер мен әйел арасындағы басқа да күрделі, көпқырлы мағыналарды беймәлім қалдырып, тек гендерлік контрастты анық көрсетуге мүмкіндік береді.
«Еттен жеріген әйел» романында сыртқы, басқа оқиғаға қатысты баяндаушы тек автордың делегаты ғана емес, сонымен бірге баяндау процесінің белсенді қатысушысы болып, бүкіл мәтіннің құрылымын басқарады. Дегенмен, баяндаушының өз құндылықтарына қарсы ирония қолданбауы шығарманың мағынасын таяздатар еді. Яғни, баяндаушы әйелдік дискурстық билікті сақтауды көздеп, өзіне қарсы сыни ирония қолданбаса да, бұл шығарманың мағыналық тереңдігі мен күрделілігін жоғалтуға итермелейді.
Әйел кейіпкерлерге қарсы ирония қолданылмаған жағдайда, мәтін олардың сезімдері мен тәжірибесін сыни тұрғыдан араластыра қарастырмай, тікелей қабылдап, толық көрсетуге ұмтылады. Нәтижесінде мәтінде өткенді еске алу арқылы қалыптасатын сыншыл қашықтық немесе баяндаушының өз сөзіне тән риторикалық санасы мен бағалаушылық дистанциясы байқалмайды. Яғни, әйел кейіпкерлерге бағытталған жанашырлық романның мағыналық тереңдігі мен сыншыл тұстарын шектейді.
Шығармада негізгі кейіпкердің бірі Энхе – ресми тұлға ретінде емес, тек қорқыныш пен түсініксіз сезім иесі ретінде ғана көрінеді. Яғни ол жеке тұлға ретінде ойлау, өзін-өзі бағалау және шешім қабылдау қабілетінен айырылған. Осы тұрғыдан қарағанда, әйел кейіпкердің субъектілігі мүлде көрінбейді, оның орнына тек сыртқы бақылаушы немесе бейнелеу объектісі ретінде қалады. Бұл әдеби сын тұрғысынан әйел бейнесінің пассивтілігі мен мәтіндегі билік құрылымындағы әлсіздігін айқын көрсетеді.
Егер ер кейіпкерлерге бағытталған ирония әйел дискурсының субъектілігін көрсетсе, онда әйел кейіпкерлерде мұндай субъектілік мүлде байқалмайды. Бұл «қалыпты адам» ретінде бейнеленген кейіпкер әпкеге де қатысты. Өмірде әпке әртүрлі миссяларды атқарса да, романдағы баяндаудан оның іс-әрекеттері тек сыртқы қимылдар ретінде ғана көрінеді. Оның өз сезімі, ой-пікірін түсіну немесе өзін-өзі саналы түрде бағалау қабілеті көрсетілмегендіктен, әпкенің бейнесі әлі де пассивті, бақылауға тәуелді күйде қалып отыр. Қарапайым тілмен айтқанда: әйел кейіпкерлер тек сыртқы әрекеттері арқылы көрініп, өз ойлары мен сезімдерін, субъективті көзқарасын жеткізе алмайды. Олар баяндау тұрғысынан әлі де бейтарап немесе пассивті позицияда.
Ер кейіпкерлердегі «ішкі бос орын» немесе субъективтік әлсіздік, егер оны ирония тұрғысынан қарасақ, олардың ішкі дүниесінің ашылып көрсетілмеуінен және оларды тек оқиға түзуші құрал ретінде көрсетуінен туындайды. Ер кейіпкерлерді баяндау барысында олардың ішкі ойлары мен сезімдері толық ашылмай, тек сыртқы әрекеттері мен көріністері арқылы беріледі. Ал әйел кейіпкерлерде ішкі әлемнің жалаңдануы ғана емес, сонымен қатар оларды ирониялық тұрғыдан көрсету мүмкіндігі де жоқ, сондықтан олардың субъектілігі әлсірейді. Бұл олардың өзіндік субъектілігін – яғни өз әрекеттерін, сезімдерін және құндылықтарын саналы түрде бағалау, сыншыл көзбен қарау қабілеті болмайды. Нәтижесінде мәтінде әйел кейіпкер тек сыртқы әрекеттері мен баяндаушының интерпретациясы арқылы ғана көрінеді, ал оның ішкі әлемі мен саналық қозғалысы толық ашылмай, пассивті әрі бейтарап объектіге айналады.
Әйел кейіпкерлерде субъектілік толық көрінбегендіктен, баяндаушының гендерлік тұрғыдағы дискурстық билігі де бос, іргелі тірегі жоқ ұғым болып шығады. Бұл тек ойланбай, сыналмай берілген бір «күшті идея» сияқты көрінеді, бірақ іс жүзінде ол ешбір негізге сүйенбеген, мән-мағынасы жоқ бос дүниеге айналады. Баяндаушының ер мен әйел кейіпкерлерге қатысты қарама-қарсы көзқарасы ер кейіпкерлерге арналған ирония арқылы олардың танымдық бейнесін қалыптастырды деп айтуға келмейді. Ал ирониядан айырылған әйел кейіпкерлер де баяндау арқылы «бұрмаланған» болып көрінеді. Олар да тек белгіге айналып, ішкі өмірі мен тұлғалық мәні жоғалған күйде бейнеленеді. Яғни, әйел кейіпкерлердің бос субъективтілігі мен символдық сипаты тек иронияның болмауынан ғана емес, баяндаушының бақылауы мен дискурстық құрылым арқылы да қалыптасады. Роман ер кейіпкерлерді де, әйел кейіпкерлерді де толық түсінуден алыстап, олардың ішкі әлемін шынайы көрсетпейді. Екі жынысқа да бірдей шектеулі түсінік берілу салдарынан мәтінде ер мен әйел арасындағы қарама-қайшылық шектен тыс әсіреленіп, олардың арасындағы айырмашылықты негізге алған бинарлы құрылым жасалады.
Мұндай қарама-қайшылыққа негізделген баяндау арқылы автор еркектік биліктің үстемдігін сынап, әйелдерді ырықты орынға шығарғысы келеді. Алайда, бұл құрылымның өзі еркектік логикаға тән екенін ескеру керек. Баяндаушы сол еркекше шеңберді пайдалана отырып, еркектердің үстемдігін сынға алады, оған қарсылық пиғыл танытады. Оның ой өрбіту мәнері тек жыныстық рөлдің орнын ауыстырады. Әйелдер еркектерге тән үстемдікті иеленеді. Яғни бұрын еркектер әйелдерді төмендетсе, мұнда әйелдер сол билікті қолға алады. Еркектер зорлықты күштің иесі ретінде бейнеленсе, әйелдер күнәсыз, пассивті кейіпте қалады. Осылайша баяндау екі жыныстың арасындағы «күшті мен әлсіздің» айқын контрастын ашады және әйелдердің қарсы шығуының заңды әрі міндетті әрекет екенін айтқысы келеді. Бұл екіжақты қарама-қайшылыққа негізделген құрылым бастапқыда белгілі бір мақсатты көздейтіні айқын. Дегенмен, тек оны қолдану тәсіліне қарасақ та жеткілікті. Мұнда қолданылған тәсіл тек бұрынғы еркектердің сөз арқылы үстемдік құру әдісін қайталаумен шектеледі. Сондықтан, түптеп келгенде, өзіне қарсы сын айтатын, қарсылық білдіретін нысаннан, патриархалдық үстемдіктен толық тәуелсіз бола алмайды. Мұндағы ең үлкен ирония мен парадокс: шығармада әйелдерді қор, еркекті зор санайтын жүйеге тек бір ғана жолмен қарсылық көрсетуге болады – ол тек «өсімдікке айналу».
Мұндай екіжақты қарама-қайшылық құрылымда шынымен де «шығар жол» жоқ. Бір тараптың үстемдігін сақтау үшін екінші тарапты құрбандыққа шалу қажет пе? Ал егер құрбандыққа шалынды деген күннің өзінде, бұл құрылымның өзі де жоқ болады. Шындығында, бұл қарама-қайшылық екі тараптың бір-біріне тәуелді екенін көрсетеді: әрқайсысы тек екінші тараптың бар болуына сүйене отырып қана өз құрылымын сақтай алады. Бірақ баяндаушы әйелдерді толық күнәсыз құрбан ретінде көрсеткенде, оларды жүйенің ерекше жағдайына айналдырады. Егер әйелдер еркектерден зорлық көріп отыр деп айтсақ, онда бұл зорлық тек жеке адамдарға тән емес, құрылымдық сипатқа ие. Екі тарап та осы жүйенің зардап шегушісі болып табылады. Әйелдер үшін бұл «зорлық» еркектердің үстемдігі ретінде көрінеді. Дегенмен, олар осы ағымдағы еркестердің де осындай жүйелік зорлыққа тап болып отырғанын байқамайды. Сондықтан романдағы еркектік үстемдікті сынау әрекеті екіжақты қарама-қайшылыққа сүйенгендіктен, тереңдігі жеткіліксіз, сыңаржақты сипатта еш нәтиже бермейді, нақты шешуім жолы да көрсетілмейді. «Өсімдікке айналу» деген идея тек шындықтан қашудың бір тәсілі ғана болып табылады. Алайда, ол – шынайы өмірдегі зорлықты сынауға, қарсылық көрсетуге немесе оны ашық әшкерелеуге ешқандай мүмкіндік бермейді. Жалпы жүйелік тұрғыдан әйелдердің үстемдігі еркектерге қарсы иронияны қолданған кезде, бұл ирония тек жалаң, сырттайғы сипатқа ие болады. Оның субъективті ирониясы тек нақты тәжірибенің сыртқы қабатын ғана қамтиды. Мұнда тереңдік, ішке үңілу жетіспейді. Дегенмен, бұл ирониялық әдіс ретінде баяндаушыға тән айқын әлеуметтік-саяси және идеологиялық реңкті бірге алып жүреді.