ШОБ өкілдері де осы арқылы өз өнімдерін өткізіп, пайда тауып отыр. Яғни, мемлекет тұрақты тапсырыс беруші ретінде кәсіпкерлердің саудасын дөңгелетуде. Бірақ осы жүйе арқылы айналатын триллиондар нақты нәтиже беріп отыр ма? Құжат жүзінде бәрі тамаша: жаңа заң қабылданды, рәсімдер жеңілдеді, жасанды интеллект енгізілді, отандық өндірушілермен келісімшарттар артты. Алайда Finprom сарапшылары тексерілген әр оныншы теңге заң бұзушылықпен жұмсалып жатқанын жария етті. Мамандар құжатта «үнемделген» миллиардтар іс жүзінде көлеңкелі еңбек пен жалған мердігерлердің қалтасына кетіп жатқанын алға тартуда.
Қаржы министрлігінің мәліметінше, биылғы қаңтар-тамыз айларында камералдық бақылаумен 320,7 мың конкурс, аукцион және бір көзден тікелей сатып алу рәсімдері қамтылған. Соның ішінде 26,4 мың рәсімде, яғни 8,2 пайызында заң бұзушылықтар анықталған. Былтырғы кезеңмен салыстырғанда тексеріс саны 19 пайызға азайғанымен, бұзушылықтар сомасы 23,8 пайызға өсіп, 1,3 млрд теңгеге жеткен. Демек, тексерілген әр оныншы теңге мақсатсыз жұмсалған деген сөз.
Мұндай деректер мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі құрылымдық өзгерістерді де көрсетеді. Биыл өткізілген рәсімдер саны 37,8 пайызға өскен. 2025 жылдың алғашқы алты айында 1,3 млн рәсім өткізілсе, өткен жылы бұл көрсеткіш небәрі 959 мың болған. Алайда конкурстық тәсіл сиреп кеткен: бар болғаны 52,3 мың конкурс өткен, бұл өткен жылмен салыстырғанда 7,6 есе аз. Есесіне, баға ұсыныстарын сұрату әдісімен өткен сатып алулар екі есе артып, 774 мыңға жеткен. Бір көзден алу тәсілдері де жиілеп барады: тікелей келісімшарттар саны 18 еседен астам өскен.
Жылдың алғашқы жартысында мемлекеттік сатып алу көлемі 10,1 пайызға өсіп, мемлекет 6 трлн теңгеден астам қаражатқа тауар мен қызмет сатып алған. Ерекше назар аударатын жайт – шетелдік жеткізушілермен жасалған келісімшарттар үлесінің өсуі. Былтыр бұл көрсеткіш небәрі 0,3 пайыз болса, биыл 2,3 пайызға жеткен. Ақшалай мәнде бұл 136 млрд теңге, яғни сегіз есе өсім деген сөз.
Сондай-ақ бүгінде жыл сайын бөлінетін шамамен 30 трлн теңгеге жететін мемлекеттік инвестициялар нақты нәтиже бермей отыр. Бұл – Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Болатбек Нажметдинұлының пікірі. Ол мемлекеттік сатып алудағы тиімсіздік мәселесіне ерекше тоқталды.
«Бұл қаржының басым бөлігі құрылыс, инфрақұрылым, жол, әлеуметтік нысандар және тұрғын үй құрылысы сияқты салаларға бағытталады. Алайда бұл қаражат ел экономикасына және халықтың әл-ауқатына нақты әсер етіп отырған жоқ», – дейді депутат.
Депутаттың айтуынша, кейбір компаниялар ондаған ірі жобаларды аз ғана штатпен орындайды.
«Қызметкерлері небәрі бірнеше ондаған адамнан тұратын фирмалар жүздеген миллиард теңгелік жобаларды атқарып жүр. Олар мемлекеттік бағдарламалар аясында пәтерлер салады, әлеуметтік нысандар тұрғызады, жол мен жылу жүйесін жөндейді. Бірақ, шын мәнінде, бұл жұмыстарды көбіне шетелдік және тіркелмеген жұмысшылар атқарады. Олардың табысынан салық та, әлеуметтік төлем де төленбейді», – деп түсіндірді ол.
Депутат мемлекеттік бақылаудың әлсіздігін де сынға алды. Оның пікірінше, отандық өндірушілерді қолдау мен қазақстандық үлесті сақтау ісі қағаз жүзінде ғана қалып отыр. «Бұл бағыт Индустрия және құрылыс министрлігінің құзырында болғанымен, бақылау көбіне формалды сипатта. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі нақты жұмыспен қамтуды, ал салық органдары табыс пен аударымдарды бақылауға тиіс. Бірақ бұл жүйелі түрде жүзеге аспайды», – деді депутат.
Егер мемлекеттік қаражат тиімді жұмсалса, оның айтуынша, жұмыссыздық деңгейі төмендеп, экономикадағы қара нарық азаяр еді. «Тиімді бақылау болған жағдайда мемлекет қосымша кіріс алады, әлеуметтік төлемдерге түсетін салмақ азаяды. Бұл халықтың өмір сапасына тікелей әсер ететін фактор», – дейді депутат.
Болатбек Нажметдинұлының сөзінше, бұл мәселе бойынша тиісті министрліктермен жұмыс жүргізіліп жатыр. Экономикалық блокқа жетекшілік ететін вице-премьер Серік Жұманғаринмен де кездесу өткен. Мемлекеттік қаражаттың тиімділігі – елдің экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығының негізі. Сондықтан бұл тақырып алдағы уақытта Үкімет деңгейінде қаралып, саяси шешім қабылдануға тиіс.
Үкімет отырысында жаңа заңның алғашқы нәтижелерімен бөліскен Қаржы министрі Мади Такиев биылғы жылдың тоғыз айының қорытындысы бойынша отандық өндірушілермен жасалған келісімшарттардың үлесі 30 пайызға өскенін айтты. Ал шағымдар саны 25 пайызға азайған. «Бүгінде сатып алу рәсімдерінің мерзімі барынша қысқартылып, отандық өндірушілерді қолдауға бағытталған бірқатар норма енгізілді. Соның арқасында келісімшарттардың жалпы сомасы мен отандық өндірушілермен жасалған сатып алулар көлемі екі есеге артты. Бұл – экономикалық өсімнің маңызды көрсеткіші», – деді министр.
Оның айтуынша, жаңа жүйеге жасанды интеллект элементтері енгізіліп, адами фактор әсерін азайтуға мүмкіндік туған.
«Қазір рейтингтік-бағалау жүйесі қолданылатын конкурс түрі бар. Онда комиссия құрылмайды, жеңімпаз автоматты түрде анықталады және қорытындыға шағым беру қарастырылмаған. Осы тәсілдің арқасында 781 млрд теңге үнемделді», – деді ол. Бұл технология уақытты үнемдеп қана қоймай, ашықтықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Министр сондай-ақ 2025 жылдың тоғыз айының қорытындысы бойынша мемлекеттік бюджет кірістері 17,3 трлн теңгені құрап, жоспар 102 пайызға орындалғанын мәлімдеді. Дегенмен бұл көрсеткіштерге қарамастан, мемлекеттік сатып алудағы заң бұзушылықтар мәселесі әлі де өзекті болып отыр.
Шағымдану тәртібіндегі өзгерістер де кәсіпкерлер назарында. goszakup.gov.kz порталының дерегінше, биыл қанағаттандырылмаған шағымдар үлесі 68,4 пайызға жеткен. Өткен жылы бұл көрсеткіш 55 пайыз болған. Биылғы сегіз айда порталға 19,9 мың шағым түскен, олардың тек 6 мыңы ғана толық, ал 71-і жартылай қанағаттандырылған. Кәсіпкерлер көбіне бәсекелестердің заңсыз қатыстырылуы, өтінімдердің негізсіз кері қайтарылуы және ұйымдастырушылар тарапынан қойылатын орынсыз талаптарға наразылық білдіреді.
Жалпы алғанда, жаңа заң мемлекеттік сатып алу рәсімдерін жеделдетіп, ашықтықты күшейтсе де, жүйедегі түйткілдер әлі толық шешілген жоқ. Қаржының мақсатсыз жұмсалуы, бақылаудың формалды сипат алуы және көлеңкелі еңбек күші – әлі де өзекті мәселелердің бірі. Сарапшылардың пікірінше, цифрландыру мен жасанды интеллект элементтері енгізілгенімен, ең бастысы – адам факторы мен адалдық қағидатын сақтау. Себебі әр теңгенің қайда және қалай жұмсалғаны қашан да халықтың назарында болуға тиіс.
Кәмила ДҮЙСЕН