Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің XII шақырылымындағы IX сессиясында қабылданды. Бұл Конституция құрылымы жағынан кіріспеден, 4 бөлімнен, 21 тараудан және 131 баптан тұрды. Оған Қазақстанның мемлекеттік егемендігін алған сәттен бастап қабылданған көптеген құқықтық, яғни халық егемендігі, мемлекеттің тәуелсіздігі, билік тармақтарына бөліну принципі, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде танылуы, Президенттің Мемлекет басшысы ретінде мойындалуы, сондай-ақ Жоғарғы, Конституциялық және Жоғарғы Арбитраждық соттар сияқты сот органдары және басқа да нормалар енгізілді.
Кейін еліміздің басты құжаты қайта жасалып, жалпыхалықтық референдумда талқыланғаннан кейін 1995 жылғы 30 тамызда жаңа Конституция қабылданды. Дәл осы күн Қазақстан Республикасының Конституциясы күні болып жарияланып, мемлекеттік мереке ретінде аталып өтуде.
2025 жылдың тамызында Конституцияның қабылданғанына 30 жыл толады. Конституцияның мерейтойы – бұл тек оның даму кезеңдерін еске алатын күн емес, сонымен қатар бұл өзгерістердің Қазақстан мен оның азаматтарының болашағына қалай әсер ететінін ой елегінен өткізетін сәт.
1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Негізгі Заң – қазақстандық қоғамның құқықтық қаңқасын қалыптастырды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстанда қоғамдық ұйымдар құрылып, дамып, нығая бастады. Азаматтық қоғамның қалыптасуы елдегі аса күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайда өтті.
Мемлекет 30 жыл бұрын қабылданған Конституцияға сәйкес, инклюзивті қоғамды, яғни қатысу қоғамын қалыптастыру үшін үнемі мүмкіндіктер жасауға тиіс еді. Сонымен бірге мұндай жүйе қоғамнан, әлеуметтік топтардан, үкіметтік емес ұйымдардан кері байланыс, бастамашылық, үн қосу және белсенділікті талап етеді. Олар да өз мойнына көбірек жауапкершілік алуы керек. Мемлекет қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін негізгі факторлар мен көрсеткіштерді – қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық, әлеуметтік осал топтарды қорғау, қылмыспен күрес, құқықтық тәртіп және қорғаныс қабілетін сақтауы тиіс. Ал қалған барлық салада азаматтық қоғамның қатысуы мен тартылуы қажет. Конституцияны қорғау тек мемлекеттің емес, азаматтық қоғамның да міндеті болуы тиіс. ҮЕҰ, кәсіподақтар, БАҚ, саяси партиялар, діни бірлестіктер мен түрлі жеке және қоғамдық бастамалар тек идеяларды білдіріп қоймай, оларды ілгерілетуге де атсалысуы керек.
Билік құрылымдары мен азаматтық қоғам арасындағы әлеуметтік-саяси әріптестік халықтың өз өкілеттігін сеніп тапсырған тұлғаларға деген жоғары деңгейдегі сенімін, сондай-ақ биліктен шығатын шешімдерді баршаға ортақ игілікке бағытталған әрекет ретінде қабылдап, оларды орындауға дайындығын білдіреді. Бұл тұрғыда Конфуцийдің өсиетін еске алуға болады: «Мемлекетте азық-түлік те, қару-жарақ та, халықтың билікке сенімі де жеткілікті болуы тиіс. Қажет болған жағдайда неден бас тартуға болады? Азықтан да, қарудан да бас тартуға болады, бірақ сенім болмаса – мемлекет тұра алмайды». Қазіргі сарапшылар халықтың билік институттарына деген сенім деңгейін «саяси капитал» деп атайды. Соңғы 30 жыл ішінде біз тәуелсіз Қазақстанның тарихын жазып келеміз, оның Конституциясының басты басымдығы – Ата Заңның гуманистік бағыттылығы. Бұл көп нәрсені аңғартады. Қазақстан Республикасы Конституциясында адам мен азаматтың құқықтық мәртебесіне басымдық берілген. Адамның құқықтары мен бостандықтары туылған сәтінен бастап абсолютті және ажыратылмайтын деп танылады.
Сонымен қатар Конституцияның едәуір бөлігін мемлекеттік билік органдары арасындағы саяси қатынастар құрайды. Бұл қатынастар билік құрылымдарын қалыптастырумен қатар, билік тармақтарының арасындағы тежемелік және тепе-теңдік жүйесін де қамтиды. Мемлекеттің тұрақты жұмыс істеуі конституциялық нормалардың уақыт талабына қаншалықты сай келуіне байланысты. Алайда тарих пен қазіргі тәжірибе көрсеткендей, саяси конъюнктураға біржақты бейімделу саяси-экономикалық және әлеуметтік шығындарға әкеліп соғуы мүмкін.
Еліміздің Конституциясына 1998, 2007, 2011, 2017 және 2019 жылдары өзгерістер енгізілді. 2022 жылғы 5 маусымда Конституцияға өзгерістер бүкілхалықтық референдум арқылы енгізілді. Сол кезде Қазақстан халқына арнаған үндеуінде Мемлекет басшысы Қ. Тоқаев референдумның Қазақстан тарихындағы маңызды кезеңге айналғанын, ұлттың шынайы өзгерістерге дайын екенін және реформаларды қолдайтынын көрсеткенін атап өтті. Қазақстан азаматтары жаңартылған Конституцияны қолдап дауыс беріп, суперпрезиденттік басқару формасынан күшті Парламенті бар президенттік басқару жүйесіне өтуді мақұлдады. Бұл түзетулер қатарында президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызметтер мен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшысы лауазымдарын атқаруына тыйым салу; азаматтардың Конституциялық Сотқа тікелей жүгіну құқығы; өлім жазасына тыйым салу; Мәжіліс депутаттарын аралас сайлау жүйесі бойынша сайлау; Қазақстан халқы Ассамблеясының Мәжілістегі квотасын жою және Сенаттағы президенттік квотаны қысқарту; мажоритарлық жүйе бойынша сайланған депутатты сайлаушылардың еркімен кері шақыру тәртібі қарастырылды. Барлығы 56 түзету енгізілді.
Конституциядан Тұңғыш Президенттің ерекше рөлі мен артықшылықтары туралы ережелер алынып тасталды. Олардың бірі – президенттік өкілеттіктің шектеусіздігі екені белгілі. Қазіргі заманғы көптеген президенттік республикада жоғары мемлекеттік лауазымдарға өкілеттік мерзімі шектелген. АҚШ-тың демократия тірегі ретіндегі саяси дәстүрі 1947 жылы Конституцияға 22-ші түзетудің қабылдануымен заң жүзінде бекітілді, бұл түзету 1951 жылы ратификацияланды және президенттік қызметті екі мерзімнен артық атқаруға тыйым салады. Бұл түзетуді қолдаушылар, егер мұндай шектеу болмаса, президенттік билік бірте-бірте диктатураға айналуы мүмкін екенін алға тартты.
Қ.Тоқаев Президенттің өкілеттік мерзімін қайта сайлану құқығынсыз жеті жылдық бір мерзіммен шектеуді ұсынды. Мемлекет басшысының бұл ұсынысты негіздеген уәждері мынадай: бір жағынан, жеті жыл – кез келген ауқымды бағдарламаны жүзеге асыруға жеткілікті уақыт, ал екінші жағынан, президенттік мандатты бір мерзіммен шектеу Президенттің жалпыұлттық дамудың стратегиялық міндеттерін шешуге толықтай бағытталуын қамтамасыз етеді. Мемлекет басшысы ұсынған бұл конституциялық жаңашылдық биліктің монополиялану қаупін едәуір төмендетіп, оны қалыптастыру мен жүзеге асырудың өркениетті қағидаттарын орнықтырады, сайлаушылардың сенімін арттырып, саяси тұрақтылық пен қоғамның орнықты дамуын нығайтады. Осылайша, Президент биліктің қосымша тетіктері мен қысқамерзімді ықпалдан гөрі мемлекеттің ұзақмерзімді мүдделерін жоғары қойып, шешім қабылдауда ашықтық қағидаттарына адалдығын көрсетті.
Біздің еліміздің Негізгі Заңының түбегейлі қағидаттары мызғымас болып табылады – бұл қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму, қазақстандық патриотизм, мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу. Бұл қағидаттар – әмбебап, өзгермейтін және кез келген уақытта, кез келген жағдайда қолдануға болады. Даму жолынан және көзделген мақсаттан ауытқымау, қабылданып жатқан шешімдер мен іс-қимылдарды Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген түбегейлі қағидаттармен үнемі салыстырып отыру маңызды.
Зарема ШАУКЕНОВА,
ҚР еңбек сіңірген қайраткері