Дегенмен соңғы 3 жылда 591 газет жабылыпты. Бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлері күніне орай, қазақ баспасөзінің бүгіні мен болашағы туралы «Алаң» бетінде сарапшыларды сөйлеттік.
– Кезінде Алаш арыстары шығарған «Қазақ», «Сары Арқа», «Бірлік туы» сияқты газеттер ұлтты ағартумен тікелей айналысты. Ал бүгінгі жаңа Қазақстанның баспасөзі бұл міндетті қаншалықты атқарып жүр?
Еркін Қыдыр,
Аstana Аqshamy газетінің бас редакторы:
–Ахмет Байтұрсынұлының қазақ баспасөзі, ұлт туралы айтқан сөздері әлі де өз құнын жоғалтқан жоқ. Еуропаның бір ойшылы: «Газет – ұлттың өзімен-өзі пікірлесетін, өзімен-өзі сырласатын мінбер» деген екен. «Біз қандай ұлтпыз? Не істеуіміз керек?» деген сұрақтарды көшеде, автобустың ішінде айта бермейміз. Осындай құнды пікірлерді қозғайтын мінбер керек. «Қазақ қайда бара жатыр? Қазақ ойдан, тойдан құтыла ма?» деген сұраққа жауап іздейтін мінбердің міндетін ХІХ-ХХ ғасырда ұлттық газеттер атқарып келді. Алдағы уақытта да атқаруға тиіс. Ақаңдардың заманында Қазпошта болған жоқ. Газетті тарату да оңай жұмыс емес еді. Соның өзінде ұлттық басылымдарға байлар малын беріп, әртүрлі көмек көрсетті. Алаш арыстары сөзіміз халыққа жетсін деп қиындыққа қарамай газет шығарды. 70 жыл бойы қызыл империя кезінде жасалған жүйенің бәрі қолымызда тұрса да, қазір кейбір газеттердің тиражы төмендеп жатыр. Газет – ұлттың сөзін айтатын мінбер. Ұлттық құрылтай лауазымды тұлғалар мен халық өкілдері қатысып, жылына бір рет ұлт мәселесін талқылайтын орын. Ал күнделікті қазақтың әңгімесі ұлттық баспасөзде айтылуы керек. Сондықтан газет ешқашан мәнін жоймайды. Баспасөздің міндеті тек ақпарат жеткізу емес. Ақаңдардың заманында газет оқырманға 1 айда жететін. Сондықтан баспасөз ұлттық мәселені қозғайтын мінберге айналуға тиіс. Жылт еткен ақпаратты қазір газет арқылы жеткізе алмайсың. Газеттің миссиясы бұрын да, қазір де бұлай болмаған. Ақпаратты кезінде телеграммен жеткізсе, қазір интернетпен жеткізеді. Ал ол ақпарат баспадан баспасөзге басылып, оқырманға жеткенше ескіріп қалады. Сондықтан газетте ескірмейтін, халық арасындағы мәселелер, ұлт алдындағы міндеттер жазылуы керек. Бұл мәселелер өзгеруі, жаңғыруы мүмкін. Бірақ ешқашан ескірмейді.
Гүлмира Әшірбекова,
ЕҰУ, Журналистика және әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқытушысы:
–Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы демократиялық бағыттағы баспасөздің нағыз үлгісін көрсетті. Қазіргі медиаменеджердің қызметін Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы атқарды. Сондықтан дәл «Қазақ» газетіндей басылым шығара алсақ, журналистикада ғана емес, қоғамда да біраз өзгеріс болар еді?! Дегенмен бүгінгі баспасөз де бұл міндетті қал-қадірінше атқарып келеді. Газетте көтерілген қаншама мәселе көп ұзамай, жұрт назарына ілігеді. Сондықтан да болар, газет журналистерінің еңбегі елене бермейді. Мәселен, су тасқынының алдын алу, сақтану шаралары алдымен газетте жазылды.
Алайда баспасөздің бәрі бірдей емес. Газеттердің басым бөлігі мемлекеттің ақпараттық саясатын жүргізетіндіктен, тапсырысты орындап отырғанын айтуымыз керек. Тапсырыспен мақала жазу журналистің ұстанымына кері әсер етеді. Ізденіп, зерттеп жазудан қалады. Шаблоннан шыға алмайды.
Дегенмен журналистика стандарттарына сай тілшілердің де еңбегін атап өтуіміз керек. Олардың қатарында Aiqyn, Ana tili, Turkystan газеттері бар. Egemen Qazaqstan ресми басылым болғанына қарамастан, оқырманның сұранысына сай танымдық мақалалар жариялайтынын жасырмаймыз. Оқырман ретінде газет тілшілерінің тынымсыз тірлігін ерекше бағалаймын.
Ербақыт Амантайұлы,
«Қызылжар-Ақпарат» ЖШС директоры:
– Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы осыдан бір ғасыр бұрын айтып кеткен бұл сөзі бүгінде өзектілігін жойған жоқ. Қанша жерден Бұқаралық ақпарат құралдары: сайт, телеарна, радио, жаңа медиа дамып жатқанымен, газет өзінің алғашқы міндетінен әлі тайған жоқ. Соның ішінде ағартушылық газеттің басты ұстанымы болып қала береді. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ баспасөзін қарайтын болсақ, олар негізінен елдік мәселелерді көп көтергенін байқаймыз. Қазақ баспасөзіндегі өзекті мәселенің бірі – жер мен тіл мәселесі. «Жерді жекеменшікке береміз бе? Әлде мемлекетте қалуы керек пе?» деген тақырып жиі талқыға түскен. Қазақ баспасөзі халықты сауаттылыққа үйреткен. Ол кез бен қазіргі уақытты салыстыруға келмейтін шығар. Сауаттылық деген сөздің өзі де абстрактілі ұғым. Әріп танығанның бәрі сауатты емес. Соңғы кезде байқасаңыз, кейбір азаматтар қой терісін жамылған діндарларға еріп, Сирия асып, соғысқа қатысып жатыр. Біреулердің арбауына түсуде. Бұл да діни білімнің, саяси қабілеттің таяздығын көрсетеді. Қарапайым халық онлайн алаяқтарға да жиі алданады. Ол қаржылық сауаттылықтың төмендігін білдіреді. Сауаттылық, ағартушылық деген ұғымды біз әріптанумен шектемеуіміз керек. Сондықтан қазір де газеттер ағартушылық бағытты жалғастыра беруі қажет. Бүгінде не көп? Әлеуметтік желі көп. Ол жерде жалт-жұлт еткен ақпарат та көп. Бір жаманы, әлеуметтік желіде ақпаратқа сүзгі жоқ. Жастар жақсы мен жаманды айыра алмағандықтан, бүкіл мәліметті өзіне сіңіреді. Бірақ оның зиянын байқамайды. Бұл қоғамға ағартушылық жұмыстың әлі де керек екенін аңғартады.
– Әлемге әйгілі қолбасшы Наполеон Бонапарт: «Төрт жүз мылтықтан төрт баспасөздің күші артық» депті. Дегенмен еліміз бойынша соңғы 3 жылда 591 газет жабылған. Бұған не себеп? Еркін Қыдыр:
– Кезінде ең көп басылым оңтүстік өңірден шықты. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Шымкент, Түркістан маңында жекеменшік көп басылым дүниеге келді. Олар үлкен жобаға айналып, оқырмандардың да қызығушылығына бөленді. Ал қазір жастардың кітап, газет-журнал оқу үрдісін естен шығарып алдық. Мысалы, біздің буынның уақытында мектептегі оқушыларды балалар басылымына жазылуға міндеттейтін. Содан оқушылар баспасөзді саралап оқып, кейін ұлттық газеттерді таразылауға көшетін. Қазір бұл үрдіс үзіліп қалды. Мектепке барып «газетті насихаттайық» десең, «мектепте насихат айтуға болмайды» деп кіргізбейді. Мемлекеттік, жекеменшік басылымдар да мектепке кіріп газетті түсіндірумен айналыса алмайды. Газет оқымайтын ұрпақ адам ретінде ұлттық құндылықтардан алыстай береді. Қазір көшеде газет ұстап жүрген адамды көру де қиын. Ақаң аңсаған ұрпақ болашақта «газет» дегеннің не екенін түсінбесе, бұл ұлт үшін үлкен қасірет. Сондықтан балабақша, мектептерде балалар басылымының таралуына жағдай жасауымыз қажет.
Гүлмира Әшірбекова:
– Газеттердің жабылып қалуына басты себеп – нарық талабына сай келмеу, медиаменеджменттің дұрыс жоспарланбауы. Журналист оқырман сұранысын ескерумен бірге өзіндік позициясы, көзқарасы да болуы керек. Мәселен, Жанболат Аупбаевтың мақалаларын әлі күнге дейін редакциялар сұрап алып жариялайды. Өйткені Жанболат ағаның таңдаған тақырыбы бар.
Газеттің жабылуына екінші себеп – оқырманның жоқтығы. Баспасөзді жаздырып оқитын оқырман азайып кетті. Әлеуметтік желілердің қоғамдық санаға ықпалы күшейіп барады.
Отандық журналистикада тапсырысқа тәуелділік басым. Бәрін кінәлаудан аулақпын, дегенмен әлемдік тәжірибеден өзімізге қажетін алу, іздену, зерттеуге шорқақтық байқалады.
Мәселен, газеттің веб-редакциясы мен дәстүрлі редакциясы арасында өзара бәсекелестік болса, оқырман сұранысы ескерусіз қалмас еді. Қолжетімділіктен гөрі өтімділік маңызды. Оқырманды қажет ақпаратын сатып алып оқуға бейімдеу – уақыт талабы. Цифрлық технология мүмкіндіктерін газет шығару ісінде пайдаланған дұрыс. Сондай-ақ газет тілшілерінің әлеуметтік медиадағы белсенділігі өте маңызды.
Ербақыт Амантайұлы:
– 591 газеттің жабылғаны көп көрінгенімен, зауыт, фабрикалармен, кіші кәсіпорындардың жабылғанымен салыстыратын болсақ аз. Себебі кәсіпорындар мыңдап, он мыңдап жабылып жатыр. Бұл – нарықтың заңдылығы. Бір қарасаң, жақсы сайттар жұмыс істеп тұрады. Кейін сол ақпараттық порталдар бір жылдан кейін жабылып қалады. Сондықтан газет болсын, кәсіпорын болсын оның ашылуы, одан кейін жабылуы – нарықтың заңдылығы. Ал газеттердің жабылуы – әлемдік үрдіс. Біз қазір мұның тек зиянды жағын айтып, «газеттер жойылып жатыр» дейміз. Дегенмен ең белсенді, ең креативті, оқырман тарта алатын басылымдар нарықта қалды. Ал айтар ойы, жазар сөзі жоқ, бөлінген қаржыны жұмсаумен ғана шектелетін газеттердің нарықтан кеткені дұрыс та шығар. Мен мұны іріктеу деп ойлаймын. Осы қиын кезеңнен сәтті өткен басылымдар бірнеше жылдан кейін қарыштап дамитынына сенемін.
– Кезінде интернет пайда болған кезде «газет енді жойылады» деген жаңсақ пікір айтылды. Бірақ уақыт газеттің оқырманға әлі де керек екенін дәлелдеді. Бұған Жапония, Америка сияқты дамыған елдердегі газет өндірісі дәлел. Ал енді қазақстандық басылымдарды сол деңгейге жеткізу үшін қандай жұмыстар атқарылуы керек? Газет мемлекет қолдауынсыз өмір сүре ала ма?
Еркін Қыдыр:
–Иә, кезінде интернет пайда болған кезде «газет жойылады» деген. Бірақ бұл пікір шындыққа айналған жоқ. Жапонияда күніне 2 мезгіл, 2,5 миллион тиражбен шығатын газеттер бар. Соңғы технологияны жақсы меңгерген ұлттың бір – жапон халқы. Бірақ Жапония технологиямыз дамыды екен деп, газетті шетке ысырып қойған жоқ. Олар газетті дәстүр ретінде сақтап қалды. Халқы Жапониядан бірнеше есе көп Қытайдың өзінде газеттер 2,5 миллион тиражбен шықпайды. Ал Франция өз тілінің дәрежесін арттыру үшін, келген мигранттардағы ағылшын тілінің үлесін азайту үшін француз тілінде шығатын басылымдарға ерекше қамқорлық жасайды. Мұндай қамқорлықты біздің елімізге де жасауға болады. Мысалы, елімізде қанша кітапхана бар болса, соның бәріне мемлекет өз есебінен газет жазып беруі қажет. Алып көршіміз Ресей астанасы Мәскеуде 17 миллион халық бар. Сол қаланың «Вечерняя Москва» деген газеті күніне 2 рет шығады. Таңертең 57 мың данамен, кешке 500 мың данамен жарияланады. Аптасына бір рет етжеңді нөмірі 24 бет болып, 800 мың тиражбен шығады. Міне, ертеңін ойлаған ұлттар басылымдарына әртүрлі қолдау көрсетіп келе жатыр. Жаңа медиамен қатар дәстүрлі медианы да дамытып келеді. Газетке ұлттың мінбері, мәдениеттің бір саласы, стратегиялық бағыт ретінде қарап, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуі қажет. Осыдан бір жыл бұрын Қауіпсіздік кеңесінің отырысында ұлттық мүддені қорғауға арналған шешімдер қабылданды. Сонда «ұлттық қауіпсіздікті сақтау үшін баспасөздің дербестігі керек, оған қолдау көрету қажет» деген пікір айтылған.
Басылымдардың ең үлкен мәселесі – жазылу бағасының қымбаттығы. Екіншіден, газет тарату мәселесі де күн тәртібінде. Себебі газетті таратумен монополист Қазпошта ғана айналысады. Басқа мекемелер үшін газет тасымалдау тиімсіз. Өйткені Қазақстанның территориясы үлкен, әлем бойынша жер көлемі жағынан 9-орын алады. Канадада да осы проблема бар. Сондықтан мемлекет газет жеткізумен айналысатын мекемеге дотация беруі керек. Сол кезде газеттің бағасы да өспейді. Мемлекет салық төлеушілер есебінен газет таратуға көмектесуі қажет. Кейбір шет мемлекеттер ұлттық басылымдарды қолдау үшін жеткізумен айналысатын фирмаларға, баспаханаларға да дотация береді. Себебі қазір газетті басатын қағаздың өзі қымбат. Егер осы үрдіс қолға алынса, жаңа басылымдар да пайда болып, баспасөз нарығында бәсекелстік болар еді.
Астана қаласында «ИнфоЦес», 30 жыл бойы шыққан «Караван», 100 жылдан астам шығып келе жатқан «Экспресс К» деген басылымдардың бәрі қазір жоқ. Бұлар меншік иелерінің қолдамағандығынан, сайтқа айналып кетті. Себебі газет пайда табатын кәсіп көзі емес, ұлт үшін қызмет ететін мінбер. Қазіргідей қымбатшылықтың кезеңінде қағаз басылымдарды шығару өте қиын. Сондықтан мемлекет тарапынан баспасөзге көмек болуы керек.
Гүлмира Әшірбекова:
– Екінші сұраққа жауапта газетті оқылымды етудің жолдарын атап өттім. Газет журналистеріне шығармашылық еркіндік қажет. Сондай-ақ тілшіге төленетін қаламақы да маңызды. Отандық газеттердің оқырманын арттыру үшін сараптамалық мақалаларды көбейту, журналистік зерттеу қажет. Сонымен қатар көптеген редакция аудиториямен байланыс тәсілдерін жаңғыртуы қажет. Әлеуметтік зерттеу жүргізу арқылы да өзекті тақырып көтеруге болады. Халықаралық мәселелерге қатысты сараптамалық мақала көп оқылады деген ойдамын. Бір сөзбен айтқанда, газетті оқылымды ету үшін редакция жұмыла жұмыс істеп, редактор менеджер ретінде жаңашыл болғаны дұрыс.
Ербақыт Амантайұлы:
– Қазір көп адам ақпаратты әлеуметтік желіден оқиды. Ақпарат та адамның күнделікті тамақ ішу, қарын тойдыру сияқты қажеттілігінің бірі. Біз оқырманға тиісті деңгейде ақпарат бере алмасақ, ол ақпаратты басқа ресурстардан іздейді. Интернеттің, әлеуметтік желінің дамуымен газеттің біраз оқырмандарының сол жаққа кетіп қалғаны жасырын емес. Бірақ менің ойымша, жаңа медиа мен дәстүрлі медианы, интернет пен газетті бір-біріне қарсы қоюдың қажеті жоқ. Керісінше екеуі бір-бірін толықтырып тұрады. Мысалы, газеттің де әлеуметтік желіде парақшалары, сайттары бар. Оқырман қаласа газеттен, қаласа сайттан оқи алады. Жапония мен Америка ғана емес, көрші Ресейде, Түркияда, Ұлыбританияда мықты басылымдар жүз мыңдаған тиражбет шығып жатыр. Бұл деңгейге біздің басылымдар әлі жете қойған жоқ. Бірақ республикалық, аймақтық газеттер өз деңгейін ұстап тұр. Солтүстік өңірдің баспасөзінің қарашаңырағы «Солтүстік Қазақстан» газетінің алғашқы нөмірі осыдан 105 жыл бұрын «Кедей сөзі» деген атпен шыққан. Газеттің бастауында Мағжан Жұмабаев, Смағұл Садуақасұлы, Қошке Кемеңгерұлы сияқты Алаштың қайраткерлері тұрды. Кейін Қазақ автономиясы құрылып, Алаш арыстары автономияны бостандық деп түсінсе керек, газеттің атын «Бостандық» деп ауыстырған. Оның ішінде «Автономия кімдікі?» деген мақалалар жазды. Саясат өзгерген сайын газеттің атауы «Кеңес ауылы», «Ленин туы» деп шықты. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1992 жылдан бастап газетіміз «Солтүстік Қазақстан» деген атаумен шығып жатыр. Әр кезеңде тиражы да әртүрлі болды. Сонау 1920 жылдан бастап 2025 жылға дейінгі аралықтағы газеттердің тігінділерін алып қарағанда, газетіміздің ең үлкен тиражы 10 мыңға жеткенін байқадық. Бұл аймақтық басылым үшін, қарагөздеріміз аз солтүстік үшін жақсы көрсеткіш. Ал кей жылдары тираж саны 4-5 мыңға дейін түсіпті. Ал қазір газеттің тиражы 9 мың.
Оқырман тарту үшін олармен тікелей жұмыс істеу керек. Кабинетте отырып, «газетке жазылыңдар» деп мақала жариялап отырсаң, газетті ешкім оқымайды. Оқырмандармен байланыс орнату аса маңызды. Солтүстік Қазақстан облысында 13 аудан болатын болса, жыл бойына сол аудандарға екі реттен барамыз. Бір барғанда басшымен қоса редактор, журналистерден құралған 4-5 адам ауданнан көлік алып, ауылдарды 4-5 бағытта аралаймыз. Өйткені бір ауданда кемі 20-30 ауыл бар. Оны 2 күнде қамтып үлгеруіміз керек. Сондықтан ауылдардағы мектеп, кітапхана, әкімдік сияқты әлеуметтік мекемелерде оқырмандармен кездесіп газеттің мақсатын түсіндіреміз. Газеттің тиражын оқырмандармен тікелей кездесу арқылы ғана көбейтуге болады. Әйтпесе, редакцияда отыра берсең оқырман да көбеймейді. Кейбір газеттердің таралымының құлдырап бара жатқаны – оқырмандармен жұмыстың ақсағанынан. Нарық заңы осыны талап етеді. Мемлекеттің қолдауынсыз өмір сүріп жатқан газеттер бар. Бірақ қазіргідей алмағайып кезеңде газетті мемлекет қолдаса, ешбір ұтылмайды. Себебі мемлекет тек керек ақпаратты газет арқылы таратып, әлеуметтік желідегі жалған ақпаратқа, жалған идеологияға тұсау сала алады. Шетелдегі сияқты қазақ газеттерінің құрылтайшы, жарнама арқылы өз күнін көретін кезі келеді. Бірақ қазақтілді баспасөз үшін қазір бұл үрдіске көшу қиын.
Дайындаған Көктем ҚАРҚЫН