Қазақстан – территориясы кең, табиғи ресурстары мол, аймақтық ерекшеліктерге бай мемлекет. Сол үшін де елдің барлық аймағының тең дәрежеде дамуы – экономикалық өсімнің тұрақтылығы мен халықтың өмір сүру сапасын арттырудағы маңызды шарт саналады. Алайда бүгін аймақтардың даму қарқынындағы елеулі айырмашылыққа тап болып отырмыз. Бір өңірлер ірі инвестициялық жобалар арқылы өркендеп жатса, кейбірі инфрақұрылымның тозуы, халық санының азаюы және жұмыссыздық сияқты қиындықтармен бетпе-бет келді.
Өңірлік өнеркәсіп жандана түсті
Аймақтық даму – бұл экономикалық көрсеткіштер ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрақтылық, көші-қон үрдістері, білім мен денсаулық сақтау сапасы сияқты көптеген фактордың жиынтығы. Бүгінде Қазақстанның әр аймағында жүзеге асырылатын жобалардың ауқымы айтарлықтай өзгеше. Үкімет ұсын-
ған деректерге сүйенсек, қазір инвестициялық жобалардың ең көп бөлігі Түркістан облысы мен Алматы қаласында жүзеге асырылып жатыр. Түркістан облысында 15 жоба, ал Алматы қаласында 14 жоба іске қосылады. Бұл аймақтардың экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді және жаңа жұмыс орындарының ашылуына мүмкіндік береді.
Сонымен қатар Қостанай мен Қарағанды облыстары инвестициялар көлемі бойынша көшбасшы болып отыр. Бұл облыстар өңдеуші өнеркәсіп пен машина жасау салаларындағы маңызды жобаларды іске асыруды жоспарлап отыр. Осы аймақтарда жүзеге асатын жобалар өнеркәсіптік өндіріс пен өндірістік қуаттарды арттыруды мақсат етеді, бұл өз кезегінде Қазақстанның ұлттық экономикасын нығайтуға ықпал етеді.
Осылайша, 2025 жылы жоспарланған инвестициялардың ең үлкен бөлігі өңдеуші өнеркәсіпке бағытталады. 1 200,7 миллиард теңге көлеміндегі инвестициялар өңдеуші өнеркәсіп саласына бағытталып, 19 640 жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Бұл өндіріс саласының дамуы мен жұмыс орындарының көбеюіне септігін тигізеді.
Қазақстанның машина жасау саласы да ерекше назарда. Бұл салада 7 823 жұмыс орны құрылатын болады. Машина жасау – Қазақстан экономикасының маңызды секторларының бірі. Осы саладағы инвестициялар отандық өндіріс қуатын арттыруға, жаңа технологиялар енгізуге және еліміздің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға көмектеседі.
Қара металлургия саласы да елеулі орын алады. Бұл салаға 256 миллиард теңге көлемінде инвестиция салынып, өндірістік қуаттардың артуына, жаңа жұмыс орындарының ашылуына және металлургия өнімдерінің ішкі нарықта үлесінің өсуіне ықпал етеді. Бұл сектордың дамуында Қазақстанның өнеркәсіптік әлеуеті де арта түседі.
Жобалардың толық қуатына шығуы нәтижесінде жалпы өндіріс көлемі 2,2 триллион теңгені құрайтын болады. Оның ішінде 0,8 триллион теңге экспортқа бағытталады. Бұл Қазақстанның халықаралық нарықтағы ықпалын арттырып, сыртқы саудада бәсекеге қабілеттілігін күшейтеді.
Сонымен қатар жоспарланған жобалар арқылы импортты алмастыру көлемі 1,4 триллион теңге болады деп күтілуде. Бұл қадам елдің ішкі өндірісін күшейтіп, импортқа тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді. Импортты алмастыру Қазақстанның өнеркәсіп салаларының өнімділігін арттырып, ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етеді.
2025 жылы Қазақстанда жүзеге асырылатын инвестициялық жобалар – ел экономикасын әртараптандыруға, экспорттық әлеуетін арттыруға және жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған маңызды бастамалар. Бұл жобалардың нәтижесінде Қазақстан әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті ел ретінде көрініс табады. Экономикадағы жаңа технологиялар, жаңа өндірістер мен жұмыс орындарының ашылуы Қазақстанның ұзақмерзімді дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер жасайды.
Теңсіздікті еңсеру тетігі қандай?
Дегенмен экономист Бауыржан Ысқақовтың сөзінше, Қазақстан өңірлерінің даму көрсеткіштері бойынша айқын теңсіздік бары байқалады. Бұл алшақтық әсіресе экономикалық өсім, табыс деңгейі, инфрақұрылым, білім мен мәдениет салаларында қатты сезіледі.
– Мысалы, Атырау, Астана және Алматы секілді донор қалалар жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) елеулі бөлігін құрайтын өңірлер саналады. Бұл өңірлердің басты күші – мұнай-газ секторы, қаржы және қызмет көрсету саласының қарқынды дамуы. Ал Түркістан, Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарында, керісінше, халықтың орташа табысы төмен, жұмыссыздық деңгейі жоғары, көші-қон үрдісі белең алған. Бұл өңірлер экономикалық жағынан әлсіз әрі өндірістік әлеуеті төмен аудандарға жатады», – дейді ол.
Сарапшының пікірінше, осы теңсіздікті еңсеру үшін өңірлік даму стратегияларын нақтылап, кластерлік бағытта әр өңірдің ерекшелігіне сай салаларды дамыту қажет. Мысалы, ауыл шаруашылығы, өңдеу өнеркәсібі, туризм немесе логистика сынды бағыттар аймақтың ресурстық әлеуетіне қарай таңдалуы керек. Сонымен қатар инфрақұрылымды – жол, су, газ, интернет секілді қызметтерді – елді мекеннің көлеміне немесе мәртебесіне қарамастан, бірдей деңгейде қамтамасыз етуіміз шарт.
– Кәсіпкерлікті қолдау – өңірлік дамудың маңызды тетігі. Бұл үшін жеңілдетілген несие мен салықтық жеңілдіктерге қолжетімділікті арттырып, жоғары білім мен технологияларды шалғай өңірлерге жеткізу қажет. Мемлекеттік инвестициямен қатар, жеке инвесторларды тарту үшін қолайлы құқықтық және әкімшілік орта қалыптастыру – басты міндеттердің бірі. Ал артта қалған өңірлер қатарында халқы тығыз орналасқан Түркістан облысын атап өтуге болады. Онда жұмыссыздық деңгейі жоғары, ал өнеркәсіптің үлесі айтарлықтай төмен. Жамбыл облысы да негізінен ауыл шаруашылығына тәуелді, өндірістік инфрақұрылымы нашар дамыған. Солтүстік Қазақстанда болса, халық саны азайып, көші-қон үдерісі артып барады. Бұл жағдай инфрақұрылымның әлсіздігімен, инвестор тартудың қиындығымен, кәсіпкерлік белсенділіктің төмендігімен байланысты. Сонымен бірге адами капиталдың жетіспеушілігі, әлеуметтік нысандардың (мектеп, аурухана, тұрғын үй) жеткіліксіздігі де өңірлердің даму қарқынына кері әсер етуде, – дейді Бауыржан мырза.
Сарапшы аймақтардың дамуындағы басты түйткіл – орталықтандырылған басқару мен жергілікті билік құзырындағы қаржылық және әкімшілік еркіндіктің шектеулігі екенін алға тартады.
– Екінші мәселе – көнерген инфрақұрылым мен шалғай аудандардағы логистиканың жоқтығы. Үшіншіден, инвестиция тартуға кедергі келтіретін құқықтық тұрақсыздық, бюрократиялық кедергілер және жерге байланысты мәселелер әлі де шешімін таппаған, – дейді ол.
Инвестиция іргетасы – тұрақтылық
Десе де, соңғы жылы негізгі капиталға құйылған инвестиция көлемі жағынан басым өңірлердің көрсеткіші көңіл көншітерлік. Мысалы, Tengenomika сараптамалық арнасының авторы, экономист Ғалымжан Айтқазиннің мәлімдеуінше, 2025 жылдың алғашқы бес айында еліміздің 20 өңірінің 18-інде инвестициялық белсенділік артқан.
– Капитал салымы ең жоғары өскен аймақтар қатарында Жетісу облысы бар – мұнда инвестиция көлемі 62,7%-ға ұлғайып, 138,4 млрд теңгеге жеткен. Жамбыл облысында бұл көрсеткіш 57,5%-ды құрап, 245,5 млрд теңгеге дейін өсті. Түркістан облысында инвестициялар 51,1%-ға артып, 387,8 млрд теңгеге жетсе, Астана қаласында 47,4%-ға өсіп, 705,4 млрд теңгені құрады. Шымкент қаласында да өсім қарқынды – 38,4%, жалпы көлемі 293,2 млрд теңге. Алайда Атырау және Ұлытау облыстарында инвестициялар төмендеген. Атыраудағы құлдырау –37,9%-ды, Ұлытауда 23,7%-ды құрады. Сонымен қатар кей өңірлерде айтарлықтай жылдам инвестициялық серпіліс байқалды. Мәселен, Ақтөбе облысында өсім қарқыны бір айдың ішінде 11,1%-дан 34,7%-ға дейін ұлғайды. Қарағанды облысында да көрсеткіш 5,7%-дан 19,6%-ға өскен. Ал Солтүстік Қазақстан облысы теріс аймақтан оң аймаққа өтіп, –9,9%-дан +6,7%-ға дейін жетті, – дейді ол.
Сарапшы сөзіне сүйенсек, жалпы алғанда, биылғы жылдың басындағы инвестициялық белсенділіктің күшеюі екіұшты жағдайды көрсетіп отыр. Сандық жағынан өсім айтарлықтай болғанымен, сапалық тұрғыда жүйелі өзгеріс байқалмайды. Инвестиция көлемінің артуы көбіне құрылыс шығындары мен мемлекеттік қаржыландыру есебінен болып отыр. Ал технологиялық жаңғыру мен ірі бизнес тарапынан белсенділік әлсіз күйде қалып тұр.
– Көптеген өңірде шағын және орта бизнестің жандануына қарамастан, инвестициялық цикл әлі де теңгерімсіз. Технологиялық жаңарту бағытындағы төмен белсенділік пен ірі инвесторлардың пассивтілігі елдің ортамерзімді бәсекеге қабілеттілігіне қауіп төндіреді, – дейді маман.
Ал жаңадан құрылған облыстар үшін инвестиция тартудың маңызы айтпасақ та түсінікті. Тәуелсіз сарапшы мамандар аталмыш аймақтарда әкімшілік орталықтың өзгеруі жергілікті жерде іскерлік белсенділіктің артуына негіз болғанын алға тартады.
– Соңғы жылдары жаңадан құрылған үш облыста – Абай, Жетісу және Ұлытауда – біртіндеп оң өзгерістер байқалып отыр. Дегенмен бұл өңірлерде экономикалық серпіліс туралы айтуға әлі ерте. Абай облысы ауыл шаруашылығы мен пайдалы қазбалар арқылы дами бастады. Жетісу облысында аграрлық әлеует бар, бірақ инвестор тартуда қиындықтар кездеседі. Ұлытау өңірі тарихи-мәдени туризм мен кен орындарына негізделгенімен, логистика мен кадр тапшылығы даму қарқынын тежеп тұр. Қазір бұл облыстарда негізінен инфрақұрылым қалыптастыру жұмыстары жүргізілуде, – дейді Бауыржан Ысқақов.
Сарапшы сөзінің жаны бар. Мысалы, жақында Семейде алғаш рет чиптер мен заманауи электронды құрылғылар өндіретін жоғары технологиялы зауыттың құрылысы басталды. Құны 50 млн АҚШ долларын құрайтын бұл жоба Абай облысының экономикасын әртараптандырып, 500-ден астам тұрақты жұмыс орнын ашуға және IT саласын дамытуға мүмкіндік береді. Зауыттың өнімдері ішкі нарықпен қатар, шетелге де экспортталмақ. Жоба шеңберінде жергілікті колледж студенттері тәжірибеден өтіп, кейін тұрақты жұмыспен қамтылмақ.
Бұл зауыт – Орталық Азия үшін стратегиялық маңызы бар жоба. Ол өңірде алғаш рет жоғары технология саласындағы өндірістің іске қосылуы, яғни аймақтың техноөнеркәсіптік дамуына серпін береді. Жоба технологиялық тәуелсіздікті күшейтіп, Қазақстанды чип пен электроника саласында ТМД және Еуропа нарықтарына өнім шығаратын маңызды ойыншыға айналдыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл зауыт Абай облысын өңірлік технокадрлар орталығына айналдырып, Қазақстанның Орталық Азиядағы цифрлық және өндірістік хаб ретіндегі рөлін күшейтеді.
Сонымен қатар Абай облысында салынып жатқан катодты мыс зауыты – Қазақстанның индустриялық әлеуетін арттыратын ауқымды жоба. 1,5 млрд доллар инвестиция тартылған бұл зауыт өңдеу өнеркәсібін дамытып қана қоймай, 1000-нан астам тұрақты жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар экспорттық табысты ұлғайтуға, өңірдегі әлеуметтік-экономикалық ахуалды жақсартуға ықпал етеді. Абай облысы үшін бұл – экономикалық дербестікке апарар маңызды қадам.
Басқа өңірлерде де өз бағытына сай маңызды жобалар жүзеге асырылып жатыр. Атап айтар болсақ, Қарағанды облысы 1,4 трлн теңге инвестиция тартып, өңірлер арасында жоғары көрсеткішке жетті. Бұл облыста Qarmet АҚ-ның өндіріс көлемін ұлғайту мақсатында 3,5 млрд долларлық жаңғырту бағдарламасы жүзеге асырылуда. Жоба аясында 2028 жылға дейін 9 млн тонна көмір өндіру, 5 млн тонна темір кені концентратын және 5 млн тонна болат шығару жоспарланып отыр. Бұл бастама 2000 жаңа жұмыс орнын құруды көздейді.
Түркістан облысы да инвестиция тартуда белсенділік танытты. 2024 жылдың 9 айында өңірге 822,3 млрд теңге инвестиция тартылып, бұл көрсеткіш жылдық жоспардың 122%-ын құрады. Өңірде 59 инвестициялық жоба жүзеге асырылуда, олардың жалпы құны – 142,4 млрд теңге. Бұл жобалар аясында 2 233 жұмыс орны ашылады деп жоспарлануда.
Павлодар облысында да инвестициялық белсенділік жоғары болды. 2024 жылы өңірге 1,1 трлн теңге инвестиция тартылып, бұл көрсеткіш 35,8%-ға артты. Бұл өсім өңдеу өнеркәсібі мен инфрақұрылымдық жобаларға салынған инвестициялармен байланысты.
Маңғыстау облысы 1,1 трлн теңге инвестиция тартып, өңірлер арасында жоғары көрсеткішке жетті. Өңірде KazAzot Prime ЖШС аммиак-карбамид кешенінің құрылысы жүзеге асырылуда. Жоба ішкі нарықтың минералды тыңайтқыштарға деген сұранысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Кешенді 2029 жылы іске қосу жоспарлануда, инвестиция көлемі шамамен 1,5 млрд доллар.
Қызылорда облысында 2024 жылы инвестициялар көлемі 20,5%-ға өсіп, 1 трлн теңгеге жетті. Бұл өсім ауыл шаруашылығы мен инфрақұрылымдық жобаларға салынған инвестициялармен байланысты.
Жетісу облысы 2024 жылы инвестициялар көлемін 37,8%-ға арттырып, 522,3 млрд теңгеге жетті. Бұл өсім өңірдегі инфрақұрылымдық жобалар мен ауыл шаруашылығына салынған инвестициялармен байланысты.
Қостанай облысында «ССГПО» АҚ базасында құрамында 90%-дан астам темір бар, жылына 2 млн тонна ыстық брикеттелген темір өндіретін зауыт салу жоспарланып отыр. Жобаның жалпы инвестиция көлемі – 1,2 млрд доллар. 1000 тұрақты жұмыс орнын құру көзделген.
Батыс Қазақстан облысында Сатимола кен орны базасында калий хлоридін өндіретін байыту-өндірістік кешеннің құрылысы жүзеге асырылуда. Кәсіпорын қуаттылығын біртіндеп арттыра отырып, төрт кезеңде іске қосылады. Болашақта жылына 12 млн тонна калий хлориді өндірілетін болады. Жобаның жалпы құны – 2,4 млрд доллардан асады. 4000-нан астам жұмыс орны ашылады деп жоспарланған.
Жалпы алғанда, 2024 жылы Қазақстанның өңірлерінде инвестиция тарту деңгейі әртүрлі болды. Кейбір өңірлерде инвестиция көлемі артса, кейбірінде төмендеді. Бұл жағдай өңірлік ерекшеліктер мен экономикалық факторларға байланысты. Алдағы уақытта инвестициялық саясатты жетілдіру және өңірлік даму бағдарламаларын тиімді жүзеге асыру арқылы инвестиция тарту деңгейін арттыруға болады.
Ең алдымен, инвестиция тарту арқылы өңірлерде жаңа жұмыс орындары ашылады. Бұл әсіресе жұмыссыздық деңгейі жоғары, экономикалық белсенділігі төмен аудандар үшін өте өзекті. Екіншіден, инвестиция есебінен өңірлік инфрақұрылым жақсарады. Жолдар жөнделіп, жаңа теміржол немесе әуежай құрылыстары жүргізіледі, сумен және электр қуатымен қамтамасыз ету жүйелері жаңартылады. Үшіншіден, инвестициялар арқылы өңірлерге жаңа технологиялар мен өндірістік мәдениет келеді.
Инвестициялар әлеуметтік-экономикалық теңдікті сақтауда маңызды рөлге ие. Егер тек орталық аймақтар емес, шалғай өңірлер де дамыса, ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік, көші-қон, урбанизация қысымы сияқты мәселелер азаяды. Халық өз туған жерінде өмір сүруге, еңбек етуге ынталы болады. Бұл – мемлекеттің тұтастығы мен ішкі тұрақтылығы үшін өте маңызды фактор. Сонымен қатар экономикалық өсімнің ғана емес, әлеуметтік әділеттіліктің, халықтың тұрмыс сапасының, ел ішіндегі тұрақтылықтың кепілі. Сол себепті бұл бағыттағы саясат кешенді түрде жалғасуы тиіс. Инвесторлар үшін қолайлы жағдай жасап, әр өңірдің әлеуетін толық ашу – Қазақстанның ұзақмерзімді дамуы мен гүлденуінің басты жолы.
Кәмила ДҮЙСЕН