Елдің ертең тізгінін қолына алатын да солар. Сондықтан әрбір баланың қауіпсіздігінің сақталуы, болашаққа сенімінің нығаюы, дамуы үшін орнықты ортаның құрылуы – тікелей ел басшылығының назарында. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев балалардың мемлекет үшін стратегиялық маңызды басымдыққа ие екенін жалықпай айтып жүр. Оның тапсырмасымен Үкімет және жауапты министрліктер кәмелетке толмағандардың жағдайын жақсартуға бағытталған іс-шаралар кешенін жүзеге асырып жатыр.
Жаз жайнатып, күн күлдіріп...
«Жаз жайнатып, күн күлдіріп, біз лагерьге барамыз!» деп оқу жылы аяқтала салысымен оқушылардың алғашқы легі лагерьге аттанды. Биыл оның түр-түрі ашылды: туристік база түріндегі классикалық лагерлер, киіз үй лагерлері, палаталық лагерьлер, мектеп жанындағы лагерлер, қала сыртындағы лагерлер, тіпті қонақүйлер ішіндегі лагерьлер бар.
Оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаевтың айтуынша, биыл жалпы саны 3,2 миллионнан астам бала жазғы демалыспен қамтылады. Бұл – ел тарихындағы рекорд. Мысалы, 2023 жылы – 2,76 млн, 2024 жылы 2,94 миллион оқушы лагерлік демалысқа қол жеткізіпті. Түлектерді қоспағанда, елде 3,7 миллион оқушы барын ескерсек, онда үлкен каникулда жас ұрпақтың басым бөлігі мемлекеттің шапағатына бөленуге тиіс. Министрдің мәліметінше, осы жылы оқушылардың жазғы демалысы үшін 191 кәсіби, 10 мыңнан астам мектеп жанындағы, шатырлы және киіз үй демалыс орындары жұмыс істеп жатыр. Олардағы орын саны 3,2 млн балаға есептелген. Сонымен қатар 936 мектептен тыс мекемеде 500 мыңнан астам бала қосымша біліммен қамтылады. Оның ішінде жазғы үйірмелер мен секциялар және жазғы дайындық мектебі бар.
Жолдағы қауіпсіздік мәселесіне байланысты әрі жол шығынан көп шығындалмау үшін бұған дейін батыстағы балалар – негізінен батыста, оңтүстіктің балалары – оңтүстікте демалатын. Қазақстанның унитарлы мемлекет екенін ескеріп әрі туған өлкені ғана емес, бүкіл Қазақстанды жас ұрпаққа таныту, отаншылдық сезімін ояту мақсатында бұл тәжірибе өзгереді. Үкімет басшысы Туризм министрлігіне балалар туризмінің географиясын кеңейтуді, бұл үшін әкімдіктермен өңіраралық өзара іс-қимылды жолға қоюды жүктеді.
Балаларға тек ата-анасы жауапты емес. Әкімдерге балалар лагерьлерінің лайықты жұмысын қадағалау, олардың санитариялық-эпидемиологиялық, өртке, терроризмге қарсы қауіпсіздік талаптарына сәйкестігін жеке бақылауға алу жүктелген. Денсаулық сақтау министрлігі – жазғы демалыс кезінде балалардың тамақтануын тұрақты санэпидбақылаумен қамтуға міндеттелді. ТЖМ алдына – су айдындары мен бассейндерді құтқару жабдықтарымен жарақтандырып, персоналды суда және өрт кезінде балаларды құтқаруға дайын ету міндеті қойылды. Ішкі істер министрлігі – қоғамдық тәртіпті сақтау үшін әрбір балалар орталығы мен лагеріне, көпшілік іс-шаралар өтетін орындарға учаскелік полиция инспекторларын бекітуге жауапты.
Елдің басты байлығы – бала денсаулығы
Мемлекеттің балаларға қамқорлығы тек жазғы демалысына жәрдемдесумен аяқталмайды. Саламатты ұлтты қалыптастыру үшін жас ұрпақтың дені-қары сау болуға тиіс. Осы орайда республика бойынша алғаш рет барлық оқушыны әртүрлі маманнан құралған комиссиясының кешенді тексеруі тәжірибесі енгізілді. Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарованың айтуынша, әр мектеп емханаға бекітілді және мектеп мейіргерімен 95% қамтылды.
– 2024-2025 оқу жылының қорытындысында оқушылардың 90%-ы профилактикалық тексеруден өтті, бұл былтырғы жылғы деңгейден 9%-ға жоғары. Балаларды динамикалық бақылаумен қамту 3%-ға өсті. Көбіне ас қорыту, көру, тыныс алу ағзаларының аурулары, сондай-ақ стоматологиялық проблемалар анықталады, – дейді елдің бас дәрігері.
Мектеп медицинасын жаңғырту шеңберінде келесідей шара жүзеге асырылып жатыр: біріншіден, білім ордаларындағы медицина маманының жүктемесі төмендетілді: бұрын 700 балаға 1 мектеп мейіргері бекітілуге тиіс болса, бұл мөлшерлеме 500 балаға дейін кемітілді. Екіншіден, 1 000-нан астам оқушысы бар мектептерде енді тіс ауруларының алдын алу кабинеттері ашылады. Үшіншіден, бұдан былай әрбір емхана жанынан мектеп медицинасы бөлімшесі ашылады. Төртіншіден, кәсіптік тексерулер жүргізу тәртібі қайта қаралады және мамандардың біліктілігін арттыру қолға алынады. ДСМ дерегі бойынша әр бала дүниеге келгеннен медициналық бақылаумен қамтылған. Жыл сайын туғаннан 6 жасқа дейін 2 миллионнан астам бала скринингтен, 4,5 миллионы – профилактикалық тексеруден, 1,5 миллионы міндетті иммундаудан, екпе егуден өтеді.
Жаңа туған нәрестелерге ерекше назар аударылады. Қазақстан – Орталық Азияда неонаталдық көмек стандартын енгізген бірінші ел. Реанимацияда бір сәбиге бір медбикеден келеді. Сондай-ақ мың маманнан тұратын неонатологтар онлайн-қауымдастығы құрылды. Қазақстандық дәрігерлер салмағы 500 грамнан асатын жаңа туған бөбекті аман сақтауға тырысады. Төсек қорының 20%-ға ұлғаюы нәтижесінде туа біткен патологиясы бар сәбилерге жыл сайын 1,5 мыңға дейін ота жасалады. Отадан кейінгі өмір сүру деңгейі 93%-ға жетті.
Мұның сыртында Денсаумин басшысының мәліметінше, балалар медицинасын цифрландыру, автоматтандыру үшін заманауи IT-шешім енгізіліп жатыр. Ол вакцинациялауды және тексеруді жоспарлауға, балалардың өтінішін онлайн тіркеуге, eGov және sms арқылы ата-аналармен 1414 нөмірімен байланыс орнатуға бағытталған. Сондай-ақ балалар денсаулығына қатысты деректерді «Күнделік», Bilim.Class, «Білім ал» EDUS.Mektep жүйелерімен интеграциялау пысықталады. Баласының е-күнделігін тексеретін ата-ана мектептегі кешенді тексеру барысында баласынан не анықталғанын да біле алады.
Денсаулық сақтау министрлігінің құрылымдары 2025 жылдың басынан барлығы 191 мектепті, оның ішінде 54 ас блогын тексерді. Неге аз? Ведомство түсіндіруінше, заңнама бизнес субъектілерін көп тексеруге тыйым салады екен. Сондықтан биыл былтырғыға қарағанда тексеру саны 23 есеге азайыпты. Өткен оқу жылында тексерулер прокуратура органының тапсырмасымен жоспардан тыс тәртіппен жүргізілді. Соның өзінде биыл көптеген жүйелі бұзушылық әшкереленді. Оның ішінде мектеп пен асханасының апаттық ғимаратта орналасуы, санитариялық-эпидемиологиялық қорытындының болмауы, мектептердің шамадан тыс жүктелуі, санитарлық-техникалық жағдайлардың нашарлығы және басқасы бар. Нәтижесінде, 150 ұйғарым берілді, 12 млн теңгеден астам айыппұл салынды, жауапты 31 адам жұмыстан шеттетілді, 6 іс сотқа берілді. Өңір әкімдеріне жаңа оқу жылы басталғанша бұзушылықтарды жою жүктелді. Бұған қоса, 2025 жылғы 1 қыркүйектен бастап білім беру ұйымдарында дұрыс тамақтану бойынша халықаралық ұсынымдарға сәйкес әзірленген «Тамақтанудың жаңа стандарты» және көпнұсқалы үлгілік-перспективалық мәзір-меню енгізіледі. Министрдің пікірінше, тамақтанудың жаңа стандарты балаларды дұрыс тамақтануға үйретеді, семіздік, қант диабеті, жүрек-қан тамырлары, басқа аурулардың даму қаупін азайтады. Қантты 3,6 есеге, тұзды 5 есеге азайтуды көздейді.
Білім мен қауіпсіздік – дамудың қос қанаты
Бүгінде елімізде 6,9 млн бала тұрады, оның 3,9 миллионы мектепте, 556 мыңы колледжде, 1 миллионнан астамы балабақшада. Оларға қамқорлық әр бағыттан байқалады. Президент тапсырмасымен, білім ошақтарын және колледждерді бейнебақылау камераларымен жабдықтау, сырттағы дәретханаларды ғимарат ішіне көшіру, лицензияланған күзет қызметін енгізу сияқты балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау іс-шаралары атқарылды. Дабыл түймелері мен турникеттер орнатылды, қауіпсіздік нұсқаулары күшейтілді. 2025 жылдан мектептер мен колледждерде «111» байланыс орталығына жылдам жүгіну үшін QR-кодтар енгізілді. Жыл басынан 77 мыңнан астам өтініш түсті. Буллинг үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді. Бүкіл ел бойынша буллингке қарсы финдік Kiva және отандық ДОСБОЛLiKe бағдарламалары жұмыс істейді. Психологиялық қолдау орталықтарының да рөлі маңызды. 2024 жылы 250 мыңнан астам оқушы мен ата-анасы көмек алды. Медиация қызметтері, балалар омбудсмендері жұмыс істейді.
2024 жылы бала құқықтарын қорғаудың құқықтық жүйесін нығайтуда елеулі өзгеріс болды. Құқықтық база едәуір күшейтіліп, балаларды қорғаудың пәрменді тетіктерін енгізуге ықпал еткен 3 негізгі заң қабылданды. Кәмелетке толмағанды қорлау үшін әкімшілік жауапкершілік белгіленді, баланы қоғамдық көліктен мәжбүрлеп түсіруге тыйым салынды, балаларға қарсы қылмыстар жазасы күрт күшейтілді.
2019 жылдан бері Қазақстанда 1 200 жаңа мектеп ашылып, 1 миллионнан аса оқушыны орынмен қамтыды. Бүгінде Мемлекет басшысының тапсырмасымен «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аясында елімізде 460 мың оқушыға арналған 217 мектептің құрылысы жалғасты. Былтырдан бері 105 мектеп пайдалануға берілді, оның 44%-ы ауылда. Тағы 112 «жайлы мектеп» жыл соңына дейін аяқталады. 2 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі біліммен қамту 93,1%-ды құрайды, балабақшаларға кезек 2 есеге азайды. 2025 жылы балабақшамен қамтуды 95%-ға дейін ұлғайту жоспарланған. Осы мақсатта жаңадан 64 мың орын ашылады.
Ұлттық қордан – болашаққа инвестиция
Президент былтыр іске қосылған «Ұлттық қор – балаларға» жобасына былтыр 2006 жылдан 2023 жылға дейін қоса алғанда туылған 6 919 131 бала қатысты. Қаржы министрлігінің мәліметінше, олардың әрқайсысына 100,52 доллардан аударылды. Жас ұрпаққа былтыр жалпы сомасы 695,5 миллион доллар берілген. Бұл балалардың жалпы санынан 304 815 адам 2024 жылы 18 жасқа жетті, оларға жалпы сомасы $30,6 млн аударылды. Биыл қатысушылар саны 6 921 035 балаға дейін өсті, оның 324 430-ы биыл 18 жасқа толады. Осы жолы әр балаға 129,38 доллардан тиді. Сөйтіп, бағдарламаға екі жылдан қатысып келе жатқан балаларда инвестициялық кірісті қоса есептегенде, жинақтардың жалпы сомасы – $232,94. Ұлттық қордан берілген жалпы сома – $1,5 млрд.
«БЖЗҚ» АҚ бас маманы Меруерт Исабекованың айтуынша, 2025 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша былтырдан бері кәмелетке толған балалар 13,34 млн долларын нысаналы мақсатқа пайдаланып үлгерді. Осы соманы 108 694 бала игерді. Оның ішінде тұрғын үй жағдайларын жақсарту мақсатында 7,95 млн доллардың 64 325 өтініші, білім алу ақысын төлеу үшін 5,38 млн доллардың 44 369 өтініші орындалды. Тарата айтқанда, 4,79 млн доллардың 39 065 өтініші қазақстандық оқу орнына түсу ақысын төлеуге жұмсалған. 437,15 мың доллар тұратын 3 935 өтініш иесі ол қаражатын шығындамай, білім алу үшін жинақтау депозитіне аударған. 122,91 мың доллардың 1 113 өтініш иесі шетелдік оқу орындарына қабылданыпты.
Қорыта айтқанда, Қазақстан өзінің мемлекеттік саясатының маңызды басымдығының бірі ретінде өскелең ұрпақтың сау-саламатты, білімді, қауіпсіз және жан-жақты дамуы үшін жағдай жасауды бекітті. Және сол міндетін абыроймен атқарып келеді.
Айхан ШӘРІП