Дропперді «тәубеге» келтіретін заң дайын

«Араағайын» болу абақтыға апарады

Сенат «Кейбір заңнамалық актілерге ҚР қылмыстық заңнамасын оңтайландыру мә­селелері бойынша өзгерістер мен то­лық­­тырулар енгізу туралы» заңының жо­ба­сын қарауға алды. Оның Мәжілісте тал­­­қыланған кездегі бастапқы атауы – «Кей­бір заңнамалық актілерге Қыл­мыс­тық, Қыл­мыстық-процестік және Қыл­мыс­тық-ат­қару кодекстерін оңтайландыру мә­селелері бойынша өзгерістер мен то­лықтырулар ен­гізу туралы» болған еді. 

Төменгі палата заңжобаны 28 мамыр­дағы оты­рысында екінші оқылымда қа­был­дады. Се­наторлар құптаған соң ол Пре­зиденттің қол қоюына жолданады. Мем­лекет басшысы қол­таңбасымен бекіт­се, заң бірінші ресми жа­рияланған күннен бастап 60 күнтізбелік күн өткенде күшіне енеді. 

Жаңа заң жобасы ел тарихында алғаш рет «дропперлік», яғни адамдардың «банк кар­талары мен шоттарын өзгеге заңсыз бер­гені үшін» қылмыстық жаза енгізбек. Бас­тамашыл депутаттардың сендіруінше, бұл ұрлау не алдау жолымен табылған қара­жатты жылыстату және заңдастыру схе­­ма­ларында дропперді пайдалануға қар­сы жаңа тетікке айналады. 

Сарапшылардың түсіндіруінше, дроп­пер де­геніміз – заңсыз алынған қаражатты қол­­ма-қол ақшаға айналдыру үшін алаяқ­тар пай­даланатын адам. Кейбірі заңсыз еке­нін біле тұра, белгілі бір ақыға өз карта­сы­на не банк шотына алаяқтардың қаржы ау­даруына рұқсат етеді, содан соң ол қар­жыны бан­коматтан, кассадан шешіп алып, қаскөйлерге табыстайды. 

Осы сорақылықтың бәрі үшін ешқан­дай жа­за қарастырылмады. Өйткені сала заң­намалық реттеуден тыс қалған, ұлттық заң­намада тіпті «дроппер» ұғымы болмады. Тиі­сінше, құқық қорғау органдарының тү­сін­­діруінше, дропперді – өз атындағы банк карталары мен шоттарын өзгелерге беретіндерді қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін құқықтық негіз болмады. 

Салдарынан әлі күнге дропперлер куә­гер ре­тінде өтеді. Оның сол қызметі үшін ақы ал­ғаны дәлелденсе ғана алаяқтыққа кө­мек­тесуші ретінде жеңіл жаза тартады. Сон­дай-ақ азаматтық талап қою арқылы 800-дей құрбанның өзінен ұрланған жал­пы сомасы миллиард теңгедей ақшаны дроп­­пер­лерден өндіріп алуының деректері тір­­келді.   

Жоғарыда аталған жаңа заң жобасымен Қыл­­мыстық кодекске жаңа 232-1-бабы ен­гізіледі. Оған сәйкес, Қазақстанда «банк­тік шот­қа, төлем құралына немесе сәй­кес­тендіру құра­лына қолжетімділікті заң­сыз ұсыну, беру және және алу, сондай-ақ тө­лем­дерді және (немесе) ақша  ауда­рым­дарын заңсыз жү­зеге асыру» үшін қыл­мыстық қудалау қол­данысқа енгізіл­мек. 

Заңнамалық түзетулер дропперді шы­найы мерзімге соттауды қарастырады. Атап айт­қанда, алаяқтарға өзінің банк шо­тына қол­жетімділікті заңсыз ұсынған адам 3 жыл­ға дейін бас бостандығынан айы­рылуы мүм­кін. Төл банктік шотын пай­далану ар­қылы үшін­ші тұлғаларға заң­сыз ақша ау­дару және төлем жасау үшін 5 жылға дейін темір торға қамау белгіленбек. 

Ел арасында «дропповодтар» деп ата­латындарды, яғни дропперлердің қызметін ұйым­дастырып, пайдаланатын адамдарды өз­генің банктік шотын басқаруға заңсыз қол жеткізгені үшін 7 жылға дейін түрмеге отыр­ғызу көзделеді.

Сонымен қатар жаза басып, өз айыбын мойын­дағанға жеңілдік болады: жаңа бапта көр­сетілгендей, аталған құқық­бұзу­шылықты ­бірін­ші рет жасаған, ол туралы по­лицияға ерікті түрде мәлімдеген, со­н­дай-ақ қылмысты ашу­ға немесе оның ал­дын алуға көмектескен адам, егер ол бас­­қа қылмыстық құқық­бұзу­шылыққа қ­а­­тысы болмаса, онда қылмыстық жа­за­дан босатылады.    

Банк қызметкері дропперді демей ме?

«AMANAT» партиясы фракциясының мү­шесі, Мәжіліс депутаты Мұрат Әбенов алаяқ­­тарға, дропперлерге кейбір пайда­кү­нем банк қызметкерлері көмектесетініне назар аудартты. Сондықтан да бұл саланы заң­на­малық реттеу маңызды. 

– Мұның қарапайым азаматтарға қа­тысы бар. Халықпен кездескенде ең көп ай­ты­ла­тыны да – банктік алаяқтық. Бүгін­де бар­л­ық алаяқтық қашықтан, электрон­ды жа­салады. Халыққа қорған бола алмай отыр­мыз. Елді аралағанда жұртшылық: «Ас­танада отырып сіздер көп нәрсені біл­мейсіздер!» деп ренжиді. Қабылдауыма Қос­танайдан бір азамат келді. Ақпанда банк­ке барғанда оған несие беруден бас тар­тылады. 3 ай өткенде, небәрі бір күнде оның атына 4 банк алаяқтарға несие бер­ген! Оның табысын да ешкім тексермеген. Ол ақша бірден басқа адамдар атына ауда­рылып, дропперлер арқылы қолма-қол ақшаға ай­нал­дырылған. Банктер бізді әде­мі сөздермен алдарқатады, бірақ мәсе­лені шешуге асықпайды, – деді М.Әбенов.

Банк қызметкерлерінің дропперлерге дем беретінін бұған дейін «аманаттық» де­­путат Ринат Зайыт та мәселе етіп көтер­ді. Оның айтуынша, жаңа заман мен тех­но­логияларға жылдам бейімделген жыл­пос­тар күн сайын қорғансыз халықтың шотындағы ақшасын ұрлап қана қоймай, мыңдаған адамның атына сырттай несие рәсімдеп, онсыз да зорға жүрген адамдарды зарлатады.

– Өкінішке қарай, жазықсыз жем бол­ған жандардың жағдайын ұғып жатқан Үкімет те, банктер де көрінбейді. Сора­қы­сы, көптеген алаяқтық жасау фактісі не банк­тің, не жергілікті орган өкілдерінің қа­тысуымен болғаны дәлелденген. Мы­салы, Қарағандының Жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау басқармасының қызметкері мүгедектігі бар, зейнеткер­лік­тегі жалпы жиыны 90 адамның шотындағы ақ­шаны жымқырған. Талдықорған, Аста­на, Алматы қалаларында да банк қыз­мет­керлерінің алаяқтарға азаматтардың жеке мәліметіне қол жеткізуге көмектескені анықталған, – деді депутат.  

2025 жылдың қаңтар-ақпан айларында кибералаяқтыққа ықпал еткені үшін банк қызметкерлеріне қатысты Қылмыстық кодекстің 250-бабы бойынша – 15 іс, 254-бабы бойынша 17 іс қозғалды. Қалаулылар заңда банктердің киберқылмыстан қор­ғауға, азаматтардың шоттарының қауіп­сіз­дігін сақтауға міндеттелмегенін, оларға ешқандай жауапкершілік жүктелмегенін айтады.

«Осы әділетті ме? Жоқ. Алаяққа жем бо­лып, банкте сақтаған жинағынан айы­рылып, мойнына жоқ жерден несие жүк­тел­ген жандарға банктер жұдырық жұмсап, шот­тарын бұғаттайды. Бұл – халыққа жа­сал­ған орынсыз қиянат! Сәл қиналса, мем­лекеттен миллиардтаған ел қаржысын қай­тарымсыз алатын, несиеден ойына кел­ген сыйақысын жинайтын қайрымсыз банк­тер өз қателіктеріне жауап беруден жал­тарып, қашанға дейін тайраңдамақ?! На­қақтан нақақ қарызға батқан халықты қор­ғайтын уақыт келді ғой. Ата Заңымыз бойынша мемлекеттің басты байлығы банк емес, халық!» – деді Р.Зайыт.

Миллиардтаған қарыз «кешірілді»

Мәжіліс депутаттары шоттағы қаржы­ның сақталуына банк жауапты болғандық­тан, алаяқтықтан келген зардап пен бар­лық шығынды банктерге өзі өтеуге мін­дет­теуді ұсынды.

Жалпы, алаяқтықпен, соның ішінде дроп­перлікпен күрес мәселелерін жауапты мем­лекеттік органдар бірнеше рет Пре­зи­дент Әкімшілігінің және Бас про­кура­тура­ның алаңдарында талқылады. Бірлескен жос­парлар аясында қаржылық алаяқтыққа қар­сы тұру және жәбірленушілердің құ­қық­­тарын қорғау бойынша нормативтік жә­не практикалық сипаттағы бірқатар шара жүзеге асырылып жатыр. 

2024 жылғы 19 маусымда Президент «Кей­бір заңнамалық актілерге кредит беру ке­зінде тәуекелдерді барынша азайту, қа­рыз алушылардың құқықтарын қорғау, қар­­жы нарығын реттеуді және атқару­шы­лық іс жүргізуді жетілдіру мәселелері бойын­ша өзгерістер мен толықтырулар ен­гізу туралы» заңға қол қойды. 

Бұл заң клиенттің қатысуынсыз алаяқ­тар рәсімдеген несиелерді банктердің құр­­­­­баннан өндіріп алуына және осыны та­лап етіп, олардың үстінен сотқа ша­ғым­дануы­на тыйым салады. Ондай несиені  ен­ді банктің өзі есептен шығаруға және осын­дай банк қарызы бойынша бұрын ұс­тал­ған, төленген сомаларды клиентке қай­таруға міндетті. 

Бас прокурор Берік Асыловтың мәлі­ме­тінше, заңнамаға енгізілген өзгерістерді орындау аясында тергеу кезеңінде 1 мың­нан астам жәбірленушінің 1,5 миллиард тең­геден астам сомадағы кредитінің қа­ры­­зын өндіріп алу тоқтатылды. Сон­дай-ақ банк­тер жәбірленушілердің 1,6 мил­лиард тең­геден аса қарызын есептен шы­ғарды. 

– Сотқа дейінгі тергеп-тексеру ая­сын­да жәбірленушілерге «дропперден» кел­тіріл­­ген залалды азаматтық сот ісін жүргізу ар­қылы (ҚР АК 953-бабы) өз бетінше өн­діріп алудың тәртібі түсіндіріледі. Сол ар­қылы 2024 жылы 800 жәбірленушінің та­лап арызы бойынша 1 миллиард теңгеден астам қаражат өн­дірілді. Қаржылық алаяқ­тық­қа қарсы қосымша тетіктерді іске асыру үшін Үкімет жаңа Жол картасын бе­кітті. Ол 35 іс-шараны қамтиды. Оның ішін­де банктер мен МҚҰ жауапкершілігін рет­теу, жәбірленушілердің ақшасын өтеу, сон­дай-ақ кредит беру кезінде «ойлану ке­­зеңін» енгізу, сөйтіп, ақша аудару мер­зі­­мін кідір-ту мәселелері қарастырылған, – деді Б.Асылов.

Банктегілердің алаяқтарға көмектесу деректері әшкереленді. Бас прокурордың ақ­паратынша, соңғы екі айда қаржы ұйым­дарының қызметкерлеріне қатысты лауа­зым­дық өкілеттіктерін теріс пайдалану (ҚК-нің 250-бабы) және өз міндеттеріне адал қарамау (ҚК-нің 254-бабы) фактілері бойынша 67 қылмыстық іс тіркелді. 

Қорыта айтқанда, бұл бағытта біраз шара қабылданып жатыр. Осы санаттағы қыл­мыстарға қарсы іс-қимылға бағыт­тал­ған бірқатар шара әзірленіп, оны іске асы­­­­руға жауапты мемлекеттік органдар ай­­қындалды. Енді көп нәрсе жоспарланған жұ­мыстардың орындалуына, заңмен бекі­тіл­ген жаңа тетіктердің тиімді қолда­нылуы­­­на байланысты болады.

Елдос СЕНБАЙ