Былтыр ғана ҰБТ-ның 20 жылдығы аталып өтті. ҰБТ еліміздегі білім жүйесінің маңызды бір тетігіндей. Оған себеп – жас түлектердің жаппай осы емтиханға дайындалып, 11 жылғы білген-тергенін сынап көруі. Алғашқы жылдары ҰБТ-ның қияметі талай тағдырдың сынуына әкеп соққаны рас. Бірі шекті балдың қуанышын тойлап жатса, бірі жетпей қалған балдардың куәсі болып жатады. «Қазіргі ҰБТ бөлек», – дейді көп жастар. ҰБТ-ның берілу форматы мен балдық жүйелер жыл өткен сайын өзгеріп жатыр. Әрине, бұл жастардың білім деңгейін жаңа белеске көтеру, жүйедегі ескірген талапты жаңашалау болып табылады.
Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек ҰБТ оқушыларды болашақ дамуға ынталандыратын бірден-бір құрал екенін алға тартты. «ҰБТ – оқыту үдерісінің маңызды бөлігі. Жиырма жыл ішінде Ұлттық бірыңғай тестілеу жоғары оқу орындарына түсуге қолжетімділік пен ашықтықты қамтамасыз ететін маңызды құралға айналды. Халықаралық стандартқа сай дәл осы жүйе әр түлектің әлеуметтік немесе географиялық жағдайына қарамастан, сапалы білім алуға тең мүмкіндік береді. ҰБТ дегеніміз жай емтихан емес, бұл – бізге таланттарды анықтауға, оқушыларды ынталандыруға, олардың білімге деген құштарлығын арттыруға көмектесетін құрал. Жиырма жылдағы маңызды үдеріс – емтиханның цифрландырылуы. Ендігі міндетіміз – қол жеткізген нәтижелерді сақтап қана қоймай, алға қарай ұмтылу. Өйткені уақыт талабына сай сын-тегеурінге дайын болу өте маңызды», – дейді министр.
Ұлттық бірыңғай тестілеу орталығының мәліметінше, былтыр 211 мың рет ҰБТ тапсырылған. Оның ішінде талапкерлердің 74%-ы қазақ тілінде, 26%-ы орыс тілінде, сондай-ақ 171 адам ағылшын тілінде тестілеуден өткен екен. Аталған талапкерлердің 76%-ы шекті балды жинады. Орташа балға келетін болсақ, ол 68 балды құраған. Ең жоғары балл 138 болып тіркелген еді.
Қазіргі ҰБТ бұрыңғыдан бөлек
Қазіргінің ҰБТ-сы бұрынғыдан өзгеше. Атап өтсек, талапкерлер тестілеу күнін, уақытын және пунктін өздері таңдай алады. Бұл ретте олар екі мүмкіндік үшін бейіндік пәндердің бір ғана комбинациясын белгілейді. Комбинацияларға тоқталсақ, қазіргі таңда талапкерлердің 16%-ы – математика-физика,
16%-ы – биология-химия, 13%-ы – шығармашылық, 11%-ы – математика-информатика пәндерін таңдайды. Соңғы бірнеше жылда алғаш рет талапкерлер ең көп таңдайтын бейіндік пәндер комбинациясы «биология-химия» бағытына қарай өскен. Ал тестілеу форматы өзгеріссіз қалды. Талапкерлер үш міндетті және екі таңдау бойынша екі пәннен тест тапсырады. «Оқу сауаттылығы» мен «Математикалық сауаттылық» міндетті пәндерінен тапсырма саны 5 сұраққа қысқарды. Бұл бейіндік пәндер бойынша сұрақтар санын 40-қа дейін арттыруға мүмкіндік берді. Сонымен қатар бейіндік пәндерде берілген тізімнен сәйкестікті анықтауға арналған 5 тапсырма қосылды. Бұл өгерістер талапкердің өзінің таңдаған пәніне көбірек зейін қойып, болашақта сол бағыт бойынша жұмыс істеуіне ықпал жасайды.
«Осы орайда Ұлттық тестілеу орталығы тест тапсырмаларының сапасына ерекше көңіл бөлетінін айтып өтейін. Мысалы, қаңтар ҰБТ-сында мазмұны бойынша қанағаттандырылған апелляциялық тапсырмалардың саны 49 бірегей сұрақ, ал наурыз ҰБТ-сында – 21 бірегей сұрақ. Әзірлеушілерді, тестілеу бойынша сарапшыларды, ҰТО мамандарын халықаралық тәжірибеге сәйкес тапсырмаларды тиімді әзірлеуге және сараптауға оқыту мақсатында министрлік 350 адам үшін курс өткізді. Көп кезеңді оқыту курсы Дүниежүзілік банктің «Орта білім беруді жаңғырту» жобасы аясында 2023 жылдың қазанынан 2024 ждылғы наурыз айына дейін жүргізілді. ҰБТ – үлкен деректер көзі, үлкен тәжірибе жиналды. Бұл курс – ақылды өлшеу және сараптамалық құнды ақпарат беретін тестілеуге көшу бағытында атқарылып жатқан маңызды қадамдардың бірі», – дейді Ұлттық тестілеу орталығының директоры Болатбек Әбдірасылов.
Мүмкіндіктер бірдей ме?
Мәжілісінің депутаты Данияр Қасқарауов жас түлектердің баршасының жоғары балл алу мүмкіндігінің жоқ екенін баса айтты.
– ҰБТ білім сапасын шынайы өлшейтін әдіс дегенге өз басым сенбеймін. Себебі бұл тәсіл оқушылардың ойлау, талдау, сөйлеу қабілетін шектейді. Тесттен жоғары ұпай жинасам болды деген оймен жауаптарды жаттап алады. ҰБТ білім сапасына да әсер етіп жатыр. Себебі кейбір мектептің оқушылары 11-сыныпта мүлде сабақ оқымайды. Тестке дайындаламыз деп санаулы пәндерге ғана көңіл бөледі. Қалған сабақты оқымайды. Бұған ұстаздар, мектеп басшылары мүдделі.
Ауыл мен қаланың білім деңгейі жер мен көктей. Қалада қосымша білім алуға, дайындық курстарынан өтуге мүмкіндік өте жоғары. Өйткені білім беретін орталықтар көптеп ашылды. Ал ауыл баласында ондай мүмкіндік өте аз. Бар болған күннің өзінде ауылда тұратын ата-аналардың қалтасына қосымша салмақ салады. Мәселен, ҰБТ-ға дайындайтын орталықтарға балаңды беру үшін ай сайын кемі 100 мың теңге төлейсің. Ал ауылдық жер үшін бұл – көп қаражат. Кез келген ата-ана төлей алмайды. Тіпті, төлегеннің өзінде мұндай дайындықтар тек онлайн, яғни қашықтан оқыту арқылы жүргізіледі. Шалғай елді мекендерде интернет желісінің жоқтығын, байланыстың нашарлығын ескерсек, онлайн оқу, дайындалудың өзі қиындық тудырады. Сол себепті ауыл мен қала баласының білім деңгейі бірдей деп айтуға болмайды, – дейді депутат.
Еліміздегі түлектердің емтиханға мүмкіндігі тең дәрежеде екені мәлім. Алайда сол ҰБТ-ға дайындық барысындағы мәселелер бей-жай қалдырмады. Қазіргі уақытта бірыңғай тестілеуге дайындалатын онлайн форматтағы мүмкіндіктер жоқ емес бар. Мәселе тек соны дұрыс қолдануда жатыр.
– Біз тек сапалы және әділ тестілеу өткізумен ғана шектелмейміз. ҰБТ-ға дайындық кезеңінде талапкерлерге қолдау көрсету де басты міндетіміздің бірі. Осы мақсатта тегін онлайн сабақтар, байқау тестілері және қажетті оқу құралдары ұсынылады.
Оқу жылының басында Ұлттық тестілеу орталығының ресми сайтында тест тапсырмаларына негізделген оқулықтар тізімі мен тест жоспары жарияланды. Сонымен қатар Қазақстан тарихы және Дүниежүзі тарихы пәндері бойынша ең маңызды 100 тарихи дата, информатика пәнінен терминдер жиынтығы, қазақ әдебиеті мен орыс әдебиеті бойынша оқуға тиіс әдеби шығармалар тізімі де талапкерлерге қолжетімді етілді, – дейді орталық директоры Болатбек Әбдірасылов.
ҰБТ білім сапасын анықтайтын құрал емес екені жиі айтылып жүр. Дегенмен 11-сыныпты бітіретін әр бала мұны өміріндегі ең шешуші кезең санайтыны тағы рас. Сергелдеңге түсіп сыналар тұс басталғалы жатыр. Бұл сыннан сүрінбей өту үшін балаға ең алдымен біліктілік пен табандылық қажет. Бастысы, өміріндегі жауапты сәтте шалыс баспаса болғаны...
Әсет ҚАЛИ