2025 жылдың 26 мамырында Равиль Тәжіғараұлы 85 жасқа толады. Бұл – оның тағдырына, отбасының шежіресіне, қазақстандық мұнай тарихына және тәуелсіз елдің қалыптасу жолына тоқталып өтетін айтулы күн. Бұл – жеке өмір мен ұлттық индустрия тарихы астасқан ғұмырдың маңызды белестері туралы еске алу сәті.
Бүгінде зейнет демалысында жүрсе де, мерейтой иесі қоғамдық және публицистикалық жұмыспен белсенді айналысуда. Соңғы жылдары ол дүниежүзілік және отандық мұнай-газ саласы тарихына арналған көптеген кітаптар мен мақалалар жариялап, олардың біразы әлемдік деңгейдегі танымал ғылыми-көпшілік басылымдар қатарына енді.
Тамырдан тараған қуат
Равиль Шырдабаев ата-баба дәстүрін терең құрметтейді. Ол – бабалар жолын жалғастырудың маңызын терең түсінген азамат. Шырдабаевтар әулетінің негізін қалаушы – Шопан-ата.
XIX ғасырдың басында Шопан-ата үлкен ауылымен бірге Батыс Қазақстан жерін мекендеп көшіп жүрген. Көптеген далалықтар сияқты, ол да мал ауруларын емдеу мен шаруашылық қажеттіліктер үшін «қара майды» (битум) пайдаланған. Бұл зат тұзды жерлердің маңынан жер бетіне шығып жататын. Сол кезде Шопан-ата бұл жерлерде болашақта мұнайлы аймақ пайда боларын, ал өз ұрпақтарының атақты мұнайшылар боларын ойлады ма екен?!
XIX ғасырдың екінші жартысында өмірге келген Шопан-атаның егіз ұлдары Алдоңғар мен Шырдабай сол заманның барлық қиындығын бастан өткерді. Олар әке дәулетін сақтап қана қоймай, оны еселей білді. Еңбекқор әрі парасатты бұл ағайындар ел арасында үлкен құрметке ие болған.
XIX ғасырдың соңында дүниеге келген олардың балалары мұнай табылған жаңа кезеңге куә болды. Каспий маңында Қарашүңгіл мен Доссор сияқты кен орындарының ашылуы – кеше ғана көшпенді болып жүрген ұрпақтың мамандық таңдауына ықпал етті. Қазақстан даласына индустрия келді, мұнай өндірісі дами бастады, жұмысшы табы қалыптасты.
Сол шешуші жылдары Шырдабаевтар отбасы Гурьев облысындағы Доссор кентінде өмір сүрді. Дәл осы жерде, 1940 жылы Равиль Тәжіғараұлы дүниеге келді.
Балалық шағы мен еңбекке араласқан жастық кезеңі
Доссор кентінде 1911 жылы аты аңызға айналған фонтандар атқылап, «қара алтынды» өнеркәсіптік игеру дәуірі басталған еді. Равильдің әкесі Тәжіғара Шырдабаев пен оның бауырлары – Теңізбай, Баймолда, Тымақбай және Шашпан Леман кен орындары мен ағайынды Нобельдердің кәсіпшіліктерінде жұмыс істеген алғашқы қазақ мұнайшылары еді. Шырдабаевтар әулетінің мұнай саласындағы жалпы еңбек өтілі бүгінде 1200 жылдан асады.
Равильдің балалық шағы соғыс жылдарына тұспа-тұс келді. 1941 жылы оның әкесі, стратегиялық салада броньға ие бола тұра, майданға өз еркімен аттанды. Тәжіғара Шырдабаев бауырларының кемінде біреуі елді қарумен қорғауға тиіс деп санады. Ол Берлинге дейін жетіп, соғысты жеңіспен аяқтап, аман-есен елге оралды.
Дәл осы Доссор кентінде, керосин зауыты мен мұнай кәсіпшіліктерінің ортасында, Равиль еңбекке, өзара көмекке және жауапкершілікке бала күнінен үйренді. Бұл қасиеттер өмір бойы оның серігіне айналды.
Он алты жасында Равиль әкесі мен ағаларының жолын жалғастырып, Доссор зауытында жұмысқа орналасты. Алғашқы қызметі – слесарьдің шәкірті. Еңбекқорлығы мен адалдығы бірден көзге түсті. Ол аға буын шеберлерінің арасында өсті, күн сайын тек жақсы маман ғана емес, нағыз азамат болуды да үйренді. Әкесі мен ағаларының беделі Равильді кәсіби де, адамгершілік тұрғысынан да үнемі үздік болуға жетеледі. Оның үстіне, Равиль – үйдегі тұңғыш бала, сондықтан кішілерге әрдайым үлгі болуға тырысты.
Комсомол және партия жұмысы
Білімге деген ұмтылыс Равиль Шырдабаевты Мәскеудегі Губкин атындағы мұнай институтының механика факультетіне алып келді. Мәскеуде өткізген студенттік жылдары үздіксіз даму мен ізденіс, достар мен пікірлестерді табу кезеңі болды. Дәл осы жерде Равиль Тәжіғараұлы өмірлік серігі Сәуле Мұхамбетияровнамен танысып, шаңырақ көтерді. Екеуі де Ресейде оқитын қазақстандық студенттерді біріктірген «Жас тұлпар» жастар қозғалысының белсенді мүшелері болды. Бұл қозғалысқа сол кезде Мәскеу мемлекеттік университетінде оқып жүрген Мұрат Әуезов жетекшілік еткен еді.
Белсенді студент бола тұра, Равиль Шырдабаев еңбек етуден ешқашан бас тартқан жоқ. Әр каникул сайын туған елі Доссорға оралып, зауытқа көмектесіп тұрды.
Кейін дипломды маман әрі комсомол жетекшісі ретінде ол Маңғыстау түбегіндегі мұнайшылар қаласы – Жаңаөзенге аттанды. Бұл жерде бүкілодақтық комсомол құрылысы басталған болатын. Шырдабаев жай ғана ұйымдастырушы емес, жастардың тәлімгері, көшбасшысы болды. Ол жас мамандарға қолайлы жағдай жасап, оларға тек мұнай өндіру мен үй салуға емес, сонымен қатар мінезді шыңдауға, мәдени түрде дамуға, өмірін түбегейлі өзгертуге көмектесті.
Мәселенің түп-төркінін көре білуі және болашақты ойлайтын қабілеті оны саясат жолына алып келді. 1977 жылы ол Гурьев қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы болып сайланып, бұл қызметте он жыл еңбек етті.
Бұл Гурьевтің көз алдымызда өзгеріп жатқан кезеңі еді. Жаңа мектептер, балабақшалар, зауыттар, тұрғын үй аудандары мен шағын ықшамаудандар салынды. Табиғи басқарушылық қабілетімен, өзіне және өзгелерге қатаң талап қоя білетін қасиетімен, әділеттілікке деген жоғары сезімімен Равиль Шырдабаев қала тұрғындарының зор құрметіне ие болды.
1980 жылдың ақпанында ол алғаш рет Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. 1985 жылы қайтадан Жоғарғы Кеңестің жаңа шақырылымына депутат болып өтті.
Дегенмен өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңы тұтас КСРО-да терең дағдарыс байқалған кезең еді. Әсіресе, өңірлерде әлеуметтік-экономикалық жағдай тым ауыр еді. Гурьев республикадағы ең криминогенді қалалардың бірі ретінде танылып, бұл жердің басшылығына тәрбие жұмысына ерекше көңіл бөлуге тура келді.
Равиль Тәжіғараұлы үшін сол жылдары өз бастамасымен құрылған қоғамдық орталықтар жүйесі үлкен мақтаныш болды. Бұл тек қылмыспен күрес емес, болашақ ұрпақты тәрбиелеу жолындағы нақты әрекет болатын. Шырдабаевтың бұл бастамасы бүкіл Одаққа үлгі болғанымен, қызғаныштан туған өсек-аяңдар да орын алды. Кейбіреулер бұл бастаманы тым батыл деп санап, оны мемлекеттік қаражатты мақсатсыз жұмсады деп кінәлады. Ол – арыз-шағымдар заманы еді. Болашағынан зор үміт күттірген қала басшысы жасырын ойындарға бармай, абыроймен қызметтен кетіп, өзінің алғашқы кәсіби жолына – мұнай саласына қайта оралды.
Осылайша, 1980 жылдардың соңында Равиль Шырдабаев әлемдегі ең ірі мұнай кен орындарының бірі Теңізді игеру жұмыстарына басшылық етуге шақырылды. Бұл – Теңіз мұнай-газ алыбын қарқынды игеру кезеңі еді: бұрғылау жұмыстары жанданды, құрылыс трестері құрылып, жолдар мен инфрақұрылымдар салынып, өндірістік және әлеуметтік нысандар бой көтерді. Оның есімі Теңіз кен орнын игеру тарихының бір бөлігіне айналды.
«Ғасыр келісімі» және әкім
1990 жылдардың басында Қазақстан мұнайының жүрегі саналатын өлкеде жаңа дәуір басталды. Бұл дәуірдің символына айналған – Теңіз. Равиль Тәжіғараұлы тағы да тәжірибе, ұстамдылық, адалдық және мемлекетшілдік ойлау аса қажет жерде болды. Оған тағы да күрделі әрі жауапты тапсырма сеніп тапсырылды – Қазақстан мен халықаралық «Шеврон» мұнай корпорациясы арасындағы маңызды келіссөздерді ұйымдастырып, жүргізу.
Ел басшылығы Равиль Шырдабаевқа жаңадан құрылған «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнын қазақстандық тараптан басқаруды ұсынды. Бұл – жас әрі тәуелсіз республиканың экономикасына жаңа серпін берген, елдің болашағын түбегейлі өзгерткен жоба болды. Бүгінгі күні де «Теңізшевройл» компаниясы Қазақстандағы ең ірі салық төлеушілердің бірі болып саналады және бүкіл саланың мақтанышы.
1994 жылы Равиль Тәжіғараұлы Қазақстан Республикасының тәуелсіз тарихында тұңғыш рет құрылған Мұнай және газ өнеркәсібі министрлігінің алғашқы басшысы болып тағайындалды.
1990 жылдардың ортасында Равиль Шырдабаев Атырау облысының әкімі болып тағайындалды. Бұл – оның өмірі басталып, шыңдалған қасиетті өңір еді.
Равиль Тәжіғараұлы бұрынғыдай кеңседе отырмайтын. Қызметке кіріскен алғашқы күннен бастап салтанатты сөздер емес, нақты кездесулер, нысандарға сапарлар, жедел шешімдер қабылдау арқылы жұмыс жүргізді. Бір нәрсе анық болды – стратегиялық маңызы бар өңірді дамыту үшін сыртқы инвестиция қажет еді. Әкімге жаһандық энергетикалық корпорациялар мен қарапайым тұрғындардың мүдделерін ұштастыру міндеті тұрды.
Парсы шығанағы елдеріне, Еуропаға, АҚШ-қа жасаған сапарлары, әлемдік мұнай-газ компаниялары мен мемлекет басшыларының кездесулері, жүздеген жоғары деңгейдегі келіссөздер нәтижесін берді. Ең маңызды инвестициялық келісімшарттар жасалды. Олардың қатарында алып Қарашығанақ мұнай-газ конденсаты кен орны мен Каспий қайраңын игеру жобалары да болды. Бұл жобалар елге ондаған миллиард доллар көлеміндегі шетелдік инвестиция тартуға мүмкіндік беріп, жүздеген мың жаңа жұмыс орны ашылды. Қазақстан мұнай саласы жаңа қуатты серпінмен дами бастады.
Тағдыры құрметке лайық тұлға
Равиль Шырдабаевтың тәжірибесі мен беделі тек Қазақстанда ғана емес, шетелде де үлкен құрметке ие болды. 1990 жылдардың соңында ол дипломатиялық қызметке шақырылып, Қазақстанның шетелдегі мүддесін қорғауға кірісті. Ол Украина мен Молдова Республикасында Қазақстанның Төтенше және Өкілетті Елшісі қызметін атқарды.
Каспий қайраңында ірі мұнай қорлары анықталғаннан кейін бұл өңір үлкен геосаяси бәсекенің аренасына айналды. Бұрын, КСРО ыдырағанға дейін, Каспий теңізін екі ел – Кеңес Одағы мен Иран бөлісетін. Енді оның жағалауын бес мемлекет – Әзербайжан, Иран, Қазақстан, Ресей және Түрікменстан бөлісетін болды. Бұл елдердің алдында теңізді халықаралық құқық нормаларына негізделген, әділетті әрі өркениетті жолмен бөлісу міндеті тұрды.
2003 жылдың қазан айында Равиль Шырдабаев Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі және Каспий теңізінің құқықтық мәртебесіне қатысты келіссөздердегі Қазақстан өкілі болып тағайындалды. Бұл келіссөздер барысында ол өз ұстанымына адал болды: туған елінің мүддесін адал және табанды қорғау.
Равиль Тәжіғараұлының күш-жігері мен табандылығы нәтижесіз қалған жоқ. 2018 жылдың 12 тамызында Каспий маңындағы мемлекеттердің саммитінде теңіз мәртебесі бойынша көпжылдық күрделі келіссөздер сәтті аяқталып, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы Конвенцияға қол қойылды.
Дипломатиялық қызметтен кейін еліне оралған Равиль Шырдабаев ел игілігі үшін еңбегін жалғастырды. Ол Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі болды.
Ол қарапайым халықтың мүддесін қорғап, сайлаушыларымен тығыз байланыста жұмыс істеді. Елдің болашағына, балаларымыздың ертеңіне тікелей қатысты заңдарға өзгерістер енгізуге белсене атсалысты. Бірнеше жылдың ішінде ол еліміздің барлық аймағын аралап шықты, ең шалғай ауылдарға барып, отандастарының тілегін тыңдап, әр адамға жеке уақыт бөлуге тырысты. Саяси мансабының барлық кезеңінде Равиль Тәжіғараұлы адал еңбекке, парасаттылыққа және берген уәдеге берік болуға басымдық берді.
Мемлекеттік қызметтен құрметті демалысқа шыққаннан кейін де ол өмірінің ажырамас бөлігіне – ғылымға, сараптамалық жұмысқа, өткенді зерделеуге және тәжірибені кейінгі буынға жеткізуге оралды. Мұнай-газ саласын дамыту бойынша ауқымды жобаларға қатысып, мамандарға кеңес берді, жас басшыларды қолдап, өмір бойы жинақтаған баға жетпес тәжірибесімен бөлісті.
Оның өмірінде «зейнет» деген ұғым жоқ. Бұл – өз ісіне адал қызметтің жаңа формасы ғана.
Оның мұнай саласындағы, қоғамдық және мемлекеттік қызметтегі еңбектерінің нәтижесі – естеліктер, ғылыми мақалалар және кітаптар.
Равиль Тәжіғараұлының еңбектері – «Мұнай: кеше, бүгін, ертең» (2009), «Қазақстан мұнайы. Ғасырлық тарих» (2012), «Каспий» (2015) сынды монографиялары отандық ғылыми әдебиеттің қорын толықтырып, сала мамандары мен басқарушылардың үстеліндегі маңызды басылымдарға айналды. Бұл еңбектер – ел үшін шешуші мәнге ие тарихи кезеңдерді, олардың куәгері әрі тікелей қатысушысы болған адамның көзімен жеткізетін тұтас бір дәуірдің көрінісі.
Равиль Шырдабаевтың тағдыры – ел үшін еңбектен тыс қалмайтын, кез келген сәтте өз орнын таба білетін азаматтың шынайы тарихы. Бұл – өз-өзіне және айналасындағыларға әрдайым адал, белгісіз жолдардан қорықпай, әрдайым алғашқы болудан тайынбайтын тұлғаның тарихы.
А.Сұлтан