Бір өкініштісі, өздерінің жеке бастамаларымен осындай жерлерге қызығушылық танытып жүрген ерікті зерттеушілер мен өлкетанушылардың жылдар бойы сол ескерткіштер, таңбалы тастар, құпиялы қорымдар мен обалар жайлы жазған, айтқандары тиісті орындардың құлағына жеткенімен, назарынан тысқары қалып жатты.
Тек кейінгі жылдары ғана осы бағытта нақты бастамалар қолға алынып, жұмыстар атқарыла бастады. Талдықорған қаласы әуежайының маңында орналасқан сондай сыр бүккен орындардың бірі – ел ішінде Дауылбай қорымы атанып кеткен жер. Жақында Жетісу облыстық Мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасы тарихи-мәдени мұраны қорғау жөніндегі орталығының бастамасы және тапсырысы бойынша осы қорымда қазба жұмыстарын жүргізген әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың археологиялық экспедициясы бұл жерден ерте темір дәуіріне тән обаны тапты.
Облыстық Мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасының ақпараты бойынша далалық зерттеу жұмыстары барысында оба бұған дейін бірнеше мәрте тонауға ұшырағаны анықталыпты. Соңғы рет былтыр суық қол сұғылып, біраз бағалы дүние қолды болған сыңайлы. Дәл осындай келеңсіздіктердің кейінгі кездері жиілеп кеткендігіне байланысты тарихи-мәдени мұраны қорғау жөніндегі оралық қорымды кешіктірмей зерттеу жөнінде бастама көтеріп, археологтарды осы игілікті іске тартыпты. Қазба жұмыстарының алғашқы кезеңінің өзінде бұл жердің тарихи маңыздылығы аса жоғары екендігі белгілі болып отыр. Маман археологтардың пікірі бойынша, қорым сол бағзы заманда елге тұтқа болған ақсүйектерге арналған. Мұндағы обаның биіктігі – 3,4 метр, диаметрі 40 метр. Төбешікті айналдыра ор қазылған. Тонаушылар батыс жағынан қазуды бастап, біртіндеп ортасына қарай ойысқан. Далалық зерттеу жұмыстары да обаның дәл осы орталық бөлігінде жүргізіліпті. Осы тұста қаскөйлер қазған, қабірден тар оқпан табылыпты. Алғашында қазба жұмыстарының көлемі 5х5 метр ауқымында жүргізіліп, кейіннен ескерткіштің құрылымы бойынша кеңейтіледі. Қазу барысында тастан жасалған сауыт-қаптама мен тағы да басқа құрылыстар, төсемтастардың, қойтастардың қалдықтары табылған. Өкінішке қарай, тонаушылар бұлардың бәрін бүлдіріп, шашып тастапты.
Археологиялық экспедицияның жетекшісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Досбол Байқонақовтың айтуынша, қазба жұмыстары нәтижесінде, обаның төбесінен есептегенде 5 метр тереңдіктен екі бірдей қабір табылған. «Бірінші қабір толығымен тоналған. Бұл жерден тек қойдың бір жауырыны ғана табылды. Жауырын жерлеу рәсіміне арналған тамақтың қалдығы болса керек. Екінші қабірден ер адам сүйегінің қалдықтары, сонымен бірге екі керамикалық ыдыс, үй жануарларының сүйектері, қызыл түсті ағаш сабы бар акинак семсер шықты. Семсердің жанында металдан және сүйектен жасалған айылбастар жатыр екен. Сондай-ақ қорамсақтың қола ілгіші, ине мен құрсау, алтын және сүйек ілмектер табылды. Қабірден шыққан алтын бұйымдар қатарында таспа, түтікше, мысық тұқымдас жануарларды бейнелейтін айылбастар бар. Айдаһар жыланды бейнелейтін сүйектен жасалған айылбас үлкен қызығушылық тудырып отыр. Өйткені дәл осы жерден табылған мұндай зат отандық археологияда мүлде жоқ десе болады, тым сирек кездеседі. Ол аймақ тұрғындары арасында жыланға, айдаһарға немесе айдаһар жыланға табынушылықтың болғанын білдіреді. Әлем халықтары мифологиясында жыланның рөлі екіұшты. Ал мұнда ол қасиетті жануардың мәртебесін иеленген және бірқатар құбылыстармен байланыстырылған болуы мүмкін. Қалай болғанда да, аталған бауырымен жорғалаушының киелі болып саналғаны дау тудырамаса керек», – дейді профессор.
Мамандардың болжауынша, қазылған обаны Жетісу аймағында осыдан екі мың жыл бұрын мекендеген үйсін немесе юечжи тайпаларының мәдениетімен байланыстыруға болады. Қазба жұмыстарынан соң археологтар зертханалық зерделеу жұмыстарын жүргізбек. Қабірден табылған барлық заттар зерттеліп, материалдар мұқият талданады. Табылған заттардың бірқатары «Қырым аралы» ғылыми қайта қалпына келтіру зертханасында қайта қалпына келтірілуі мүмкін.
Болат АБАҒАН,
Жетісу облысы